Ξαναδιαβάζοντας τον Μαρσαλ Μακλούαν

Από την Καθημερινή
Συμπόσιο στην Αθήνα στο πλαίσιο του εορτασμού των 100 χρόνων από τη γέννηση του Καναδού θεωρητικού της επικοινωνίας

Λίγοι έχουν επηρεάσει την ποπ κουλτούρα και τη σύγχρονη σκέψη γύρω από τα Media και τη σημασία τους στη λειτουργία της σύγχρονης ζωής όσο ο Καναδός θεωρητικός της επικοινωνίας Μάρσαλ Μακλούαν. Η ρήση «το Μέσο είναι το μήνυμα» που πρωτοδιατύπωσε το 1964, έχει σημαδέψει τις σπουδές Επικοινωνίας και Μέσων Ενημέρωσης όσο καμιά άλλη. Επηρεασμένος από τον πρωτεργάτη της οπτικής ανθρωπολογίας και συνεργάτη του, Ενμουντ Κάρπεντερ, ο Μακλούαν διατυπώνει αφενός την άποψη ότι τα Μέσα είναι προεκτάσεις των αισθήσεών μας στον χώρο, αφετέρου ότι ο φορέας του μηνύματος διαμορφώνει το μήνυμα σε τέτοιο βαθμό ώστε να είναι σημαντικότερος από το μήνυμα αυτό καθαυτό – κάποιες φορές μάλιστα σε βαθμό ολοκληρωτικό. Ως παράδειγμα αναφέρει τον ηλεκτρικό λαμπτήρα, ο οποίος κατά τον Μακλούαν είναι ένα Μέσο χωρις περιεχόμενο. Ο ίδιος μίλησε ακόμα για το «παγκόσμιο χωριό» και προέβλεψε το Διαδίκτυο ως την τεχνολογική επέκταση της ανθρώπινης συνείδησης.

Στις δεκαετίες που ακολούθησαν, οι θεωρίες του Μακλούαν, αλλά και ο ίδιος ο οποίος παρέμεινε πάντοτε αιρετικός ακαδημαϊκά, συντηρητικός πολιτικά (ήταν καθολικός), αλλά και δραστήριος κοινωνικά, δέχτηκαν έντονη κριτική. Ομως, οι θεωρίες του για το τεχνοκοινωνικό σενσόριουμ, το αισθητηριακό περιβάλλον εντός του οποίου διαμορφώνονται οι επικοινωνίες μας με τη βοήθεια των τεχνολογιών, επιστρέφουν συνεχώς στο προσκήνιο.

«Ο Μακλούαν έχει προβλέψει πολλές από τις καινοτομίες που ζούμε σήμερα και γι’ αυτό επιστρέφουμε σε αυτόν», εξηγεί ο Κωστής Δάλλας, καθηγητής στο τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και διοργανωτής ενός συμποσίου που έλαβε χώρα στον πολυχώρο του Bios στην Πειραιώς το περασμένο Σαββατοκύριακο, στο πλαίσιο του εορτασμού των 100 χρόνων από τη γέννησή του. «Ο Μακλούαν είναι ακόμα σημαντικός στη συζήτηση για το πώς εξελίσσονται η κοινωνικότητά μας, η επικοινωνία, αλλά και οι σχολές της δημοσιογραφίας, επικοινωνίας, του σχεδιασμού κ. ο. κ.».

Νέες τεχνολογίες

Το συμπόσιο, που έγινε σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Τορόντο, στο οποίο δίδαξε ο Μακλούαν, επεκτάθηκε σε ένα ευρύ φάσμα προσεγγίσεων, από τις πολιτιστικές τεχνολογίες όπως αυτές που συνδέονται με τις νέες τεχνολογίες της βιολογίας ή της πληροφορικής έως την κοινωνιολογία και τη λογοτεχνική κριτική.

Ανάμεσα σε άλλα, ο κοινωνιολόγος του Paristech, Antonio Cassilli, μίλησε για την ενσώματη κοινωνικότητα στο Διαδίκτυο, μέσω των αναπαραστάσεων των άβαταρ και την ιική μετάδοση πληροφοριών (viral) μεταδίδοντας την ομιλία του ταυτόχρονα στο Twitter και το Ustream και ενσωματώνοντας τις αντιδράσεις των χρηστών που τον παρακολουθούσαν online, ενώ άλλοι ομιλητές επεκτάθηκαν ώς τον Stellarc και την bioart, αναλύοντας πώς οι υπολογιστές ή το ανθρώπινο γενετικό υλικό μπορεί να συνιστούν πεδίο καλλιτεχνικής έκφρασης.

«Ο Μακλούαν εισάγει στις ανθρωπιστικές επιστήμες στοιχεία τα οποία αμφισβητούνται ως προς την επιστημονικότητά τους, όπως αφορισμοί και μετεωρισμοί, γι’ αυτό και δεν μπορεί παρά να είναι διεπιστημονική και διαθεματική η προσέγγισή του», εξηγεί η Ντομινίκ Σέφελντ Ντουνάντ, καθηγήτρια γαλλικής φιλολογίας στο τμήμα Πληροφορικής του Πανεπιστημίου του Τορόντο. «Ο λόγος είναι ότι δεν μπορούμε να αναλύσουμε θεωρητικά τα media, αλλά τις επιδράσεις τους, γιατί είμαστε τα media».

Προσέγγιση μέσα από τη φιλολογική σπουδή

Ο Μακλούαν έχει δεχτεί πολλή κριτική τόσο για την αιρετική επιστημολογία του –θεωρείται ένας αφοριστής της επιστήμης–, όσο και για τον ντετερμινισμό του, αφού δεν θίγει ποτέ στην ανάλυση των Media που κάνει ζητήματα που μπορεί να σχετίζονται με την πολιτική οικονομία τους και τις σχέσεις εξουσίας.

Ομως, ο Μακλούαν έγινε γκουρού των media μέσα από τη φιλολογία, τη σχέση του με την αγγλική γλώσσα και τη λογοτεχνική κριτική. «Αυτή η πλευρά του», υποστηρίζει η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου της Μπολόνια Ελενα Λαμπέρτι, «δεν είναι γνωστή ή έχει υποτιμηθεί. Αν θέλει να καταλάβει κανείς τον Μακλούαν πρέπει να ανατρέξει στην πρώτη του περίοδο».

Στο βιβλίο της: «Το Μωσαϊκό του Μάρσαλ Μακλούαν – Σπουδή της λογοτεχνικής καταγωγής των σπουδών Media», η Λαμπέρτι αναπτύσσει τη θεωρία πως η ποιητική σε αντίθεση με τον επιστημονικό θετικισμό ή την κριτική ανάλυση που ήταν κυρίαρχες την εποχή που έγραψε ο Μακλούαν, είναι η μεθοδολογία με την οποία χτίζει τη θεωρία του. Οπως ισχυρίζεται ότι το Μέσο είναι το μήνυμα, έτσι και στα βιβλία του, η ποιητική τους είναι εξίσου σημαντική με τις θεωρίες που αναπτύσσει.

«Ο Μακλούαν επηρεάστηκε από το έργο του Eλιοτ, ο οποίος ισχυριζόταν ότι η πραγματική λειτουργία της ποίησης έγκειται στην επιρροή του ποιήματος στον αναγνώστη, ο οποίος περισπάται από το περιεχόμενό της. Αυτό μεθερμηνεύεται στον Μακλούαν ως “το Μέσο είναι το μήνυμα”, αλλά η ιδέα είναι η ίδια: η φόρμα είναι εξίσου σημαντική με το περιεχόμενο. Η καινοτομία του Μακλούαν βρίσκεται στο ότι δεν αντιμετωπίζει τη λογοτεχνία ως αντικείμενο μελέτης, αλλά σαν μια λειτουργία αναπόδραστα δεμένη με την ανθρώπινη επικοινωνία. Ο ίδιος περιέγραφε τις θεωρίες του ως “εφαρμοσμένο Τζόις”. Ο Μακλούαν δεν γράφει ακαδημαϊκά – δεν μπορείς να τον διαβάσεις γραμμικά. Αν τον διαβάσεις όμως ποιητικά, τότε αλλάζουν όλα. Και αποκαλεί τα κείμενά του “Μωσαϊκό” ακριβώς επειδή καλεί τον αναγνώστη να παίξει με αυτά και δι’ αυτών προκαλεί την αντίληψή του».

Εξελιγκτική σχολή

– Εκτός από το αντιεπιστημονικό του στυλ, έχει κατηγορηθεί και για ντετερμινισμό. Στα γραπτά του δεν υπάρχει κριτική ή αμφισβήτηση.

– Νομίζω πως είναι λάθος ο τρόπος να τον δεις. Αντίθετα, νομίζω πως ακολουθεί την εξελιγκτική σχολή. Δεν λέει πως η τεχνολογία καθορίζει την επικοινωνία, αλλά ότι αυτή παίζει σημαντικό ρόλο σε ένα περίπλοκο περιβάλλον μέσων επικοινωνίας. Τα Media είναι προεκτάσεις των ανθρώπινων αισθήσεων, σε έναν διαρκή διάλογο του ανθρώπου με το περιβάλλον, ένα σημαντικό στοιχείο του οποίου είναι η τεχνολογία. Επειτα ο Μακλούαν ήταν πραγματικά συντηρητικός. Δεν βάζει ποτέ το ζήτημα της πολιτικής οικονομίας στην ανάλυσή του. Ηταν ενάντια στην τεχνολογική εξέλιξη, όμως δεν μπορούσε να αγνοήσει το ίδιο το γεγονός της τεχνολογικής εξέλιξης. Η προσφορά του έγκειται στο ότι κατανοεί πολύ καλά τα χαρακτηριστικά της τεχνολογίας και τις συμπεριφορές που αυτή γεννάει, στοιχεία χωρίς τα οποία οποιαδήποτε κριτική καταντά στείρα ιδεολογική.

– Πώς πέρασε από την αγγλική φιλολογία στα Media;

– Δεν νομίζω πως πέρασε. Οι ίδιοι οι συγγραφείς που τον ενέπνεαν ασχολούνταν πάρα πολύ με την τεχνολογία του καιρού τους, κι αυτός ήταν σίγουρα ένας λόγος για τον οποίο τους προσέγγισε. Στην εισαγωγή ενός από τα πρώτα βιβλία του, με τίτλο: «Το λογοτεχνικό τοπίο» δηλώνει σαφώς πως όλη του η σκέψη για τα Media εδράζεται στη σύγχρονη λογοτεχνία και τη σχέση της με την τεχνολογία. Λέει συγκεκριμένα ότι πατάει στους Πάουντ, Τζόις και Ελιοτ, επειδή είναι οι πρώτοι που φωτίζουν τις επιδράσεις των Νέων Μέσων στην ανθρώπινη αισθητηριακή αντίληψη και την αναδυόμενη δυναμική της γνωσιακής εξέλιξης. Αν μια επιρροή τον άλλαξε πραγματικά, τότε αυτή ήταν του Εντμουντ Κάρπεντερ και της κοινωνικής ανθρωπολογίας.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Η σπασμένη γνώση του Μακλούαν επιχειρούσε να μετατρέψει τους αναγνώστες του σε ενεργούς παράγοντες της επικοινωνιακής διαδικασίας, οι οποίοι θα διαμόρφωναν τις προσωπικές τους στρατηγικές ανάγνωσης και, επομένως, τις δράσεις και αντιδράσεις τους. Ηταν ο τρόπος που είχε βρει ώστε να ενεργεί προς όφελος του ενδιαφέροντος και της ευημερίας όλων. Η διαδικασία της ανάγνωσης (ενός βιβλίου ή του κόσμου) είναι αυτό που διακυβεύεται εδώ. Και στην περίπτωση του Μακλούαν μετασχηματίζεται στη διαδικασία της συγγραφής, αφού η δεύτερη απλώς μεταφράζει τον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος διαβάζει. (…) Το “Μωσαϊκό” του είναι στην πραγματικότητα η φόρμα που τον διακρίνει ως μετα-προφορικό ανθρωπιστή, ή θεωρητικό των Media».