Συνέντευξη με τον Κώστα Δουζίνα

Το συνέδριο της διεθνούς Ένωσης Επιμελητών Σύγχρονης Τέχνης που διεξήχθη την περασμένη βδομάδα στο Μουσειο Μπενάκη, είχε τον τίτλο Courage που εν προκειμένω μεταφράζεται ως “Θάρρος”. Με ομιλητές τους Markus Steinweg (φιλόσοφος), Sarat Maharaj, καθηγητή Εικαστικών Τεχνών και Γνωσιακών Συστημάτων στο Πανεπιστήμιο του Λαντ και την Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μάλμο, τον καλλιτέχνη Jalal Toufic και τον Κώστα Δουζίνα, καθηγητή Νομικής στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, προσπάθησε να αρθρώσει την ανάγκη της επιστροφής της “Σκέψης” στην Τέχνη, σε μια εποχή που σπαράσσεται από σημαντικότατες οικονομικές και πολιτικές αλλαγές. Αναμφίβολα μια από τις σημαντικότερες στιγμές του συνεδρίου ήταν η αποστροφή του Κώστα Δουζίνα, στην έννοια της “Σκέψης” και η αντιπαραβολή σε αυτήν, της έννοιας της “Αλήθειας” και την ηθική της καθολικότητας της. Ο διευθυντής του τμήματος Διεθνών Σχέσεων του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Σπουδών του Birkbeck και συγγραφέας του μεταφρασμένου σε δέκα τουλάχιστον γλώσσες, βιβλίου “Το τέλος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων” θεωρεί πως σήμερα μεγάλα τμήματα του πληθυσμού παγκοσμίως βγαίνουν από το κάδρο της προστασίας του κράτους πρόνοιας και δικαίου και ωθούνται σε ένα κοινωνικό περιθώριο στο οποίο η έννοια “Άνθρωπος” και η έννοια “Ανθρώπινα δικαιώματα” διαστέλλονται τόσο ώστε να καταργούνται. “Αυτοί μπορούν να εκφράσουν το αίτημα της καθολικότητας σήμερα και αυτό θα πρέπει να δει η Τέχνη”, τόνισε ο καθηγητής στη συνάντηση που είχαμε μαζί του ένα ηλιόλουστο μεσημέρι σε καφενείο της περιοχής της Πλάκας, στο Κέντρο της Αθήνας. Ο Κώστας Δουζινας, ήρθε ξανά το προσκήνιο αμέσως μετά την εκδήλωση της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, με την διεισδυτική αρθρογραφία του στην Βρετανική εφημερίδα The Guardian, από όπου ασκεί κριτική στην παγκοσμιοποίηση, όπως εξελίσσεται στις μέρες και διαβάζει τις επιπτώσεις της κρίσης στο πεδίο της ηθικής, των κοινωνικών σχέσεων, της πολιτικής και του πολιτισμού. Ο λόγος του, απλός και κατανοητός, ξεφεύγει των τεχνικών λεπτομερειών της επιστήμης που υπηρετεί και καταφέρνει να μιλήσει για την “ουσία” των ζητημάτων που απασχολούν την εποχή μας.

Πρέπει οι άνθρωποι της τέχνης και της τεχνοκριτικής να ασχοληθούν επισταμένα σήμερα με τη Σκέψη, όπως ειπώθηκε στο Μουσείο Μπενάκη και αν ναι τι σημαίνει αυτό;

Στο βαθμό που ζούμε σε κοινωνίες υπηρεσιών και όχι σε κοινωνίες όπου οι άνθρωποι καλλιεργούν τη γη ή εργάζονται στη βιομηχανία, αυτό που είμαστε υποχρεωμένοι να προωθήσουμε, δεν είναι η έννοια της “Σκέψης”, γενικά, αλλά οι έννοιες της “Αλήθειας” και της “Καθολικότητας”. Και δεν ξέρω αν είναι οι καλλιτέχνες και οι τεχνοκριτικοί που μπορούν να τις εκφράσουν, η εκείνα τα τμήματα του πληθυσμού που είναι αποκλεισμένα. Οι αόρατοι, όσοι υποφέρουν, τα παιδιά που δεν μπορούν να βρουν δουλειά, που έχουν βγει από το κοινωνικό και πολιτικό παιχνίδι και δεν τους αντιπροσωπεύει κανείς. Αυτοί θα μπορούσαν να εκφράσουν το “καθολικό” αυτής τη κοινωνίας. Με αυτή την έννοια ο Δεκέμβρης είναι το πιο πολιτικό γεγονός στην Ευρωπαϊκή ιστορία εδώ και 30 χρόνια.

Δεν έθεσε εντούτοις ούτε θέματα αξιών, ούτε και κανένα άλλο στην πραγματικότητα. Δεν εξέφρασε αιτήματα

Το γεγονός ότι ήταν απρόβλεπτος, ή ένα συγκεκριμένο πολιτικό αίτημα, χαρακτηρίζει ακριβώς την σημερινή έννοια του “πολιτικού”. Δείτε τη μεγάλη κλίμακα. Εδώ και 25 χρόνια ο κόσμος μας στηρίζεται στην κατανάλωση και το χρηματοπιστωτικό σύστημα, δηλαδή στα δάνεια και το χρέος, αφού η δυνατότητα ανάπτυξης της οικονομίας μέσω των βιομηχανιών, σταμάτησε με την παγκοσμιοποίηση, όταν αυτές πήγανε στην Ασία… Το μοντέλο του New Deal, εισήχθη από την Αμερική του 50 στην Ευρώπη του 80. Το 2008 με την κατάρρευση του χρηματοπιστωτικού τομέα στις ΗΠΑ, ξεκινάει μια σειρά χρεοκοπιών, αρχικά του τραπεζικού συστήματος και έπειτα κρατών (Ισλανδία, Ιρλανδία, κλπ). Το μοντέλο καταρρέει. Κατά την ίδια ιστορική περίοδο, όμως, εξασθένησαν και όλοι οι μεσαίοι οργανισμοί διαμεσολάβησης της εξουσίας προς τον κόσμο, όπως είναι τα κόμματα, τα συνδικάτα, ακόμα και η εκκλησία – κάτι που ήταν στόχος της νεοφιλελεύθερης πολιτικής των Ρέιγκαν και Θάτσερ. Όταν είναι κανείς εκτεθειμένος σε δάνεια και χρέη, υφίσταται μια τεράστια προσωπική κρίση. Ένας από τους πιθανούς τρόπους αντίδρασης είναι και η βια αφού δεν απορροφάται η απόγνωση του, από τους οργανωμένους ενδιάμεσους θεσμούς της κοινωνίας. Έχουμε λοιπόν, δυο ειδών άμεσα αποτελέσματα της κρίσης. Απ’τη μια πλευρά κοινωνικά συμβάντα τύπου Δεκέμβρη, όπου, αν και πολιτικά, είναι έντονα ηθικά. Και από την άλλη o -πάντοτε εύθραυστος- ψυχικός δεσμός με την κοινωνία, εξασθενεί και οδηγεί σε εκδηλώσεις προσωπικής αντίστασης που μπορεί να παίρνουν τη μορφή της δράσης αναρχικών, ή μορφές αυτοδικίας, εγκληματικότητας κοκ.

Με αυτή την έννοια μάλλον συμφωνείτε, ότι ο Δεκέμβρης ήταν συνέπεια της κρίσης

Τόσο οι Negri και Hardt, όσο και όλες οι μετά-μαρξιστικές αναλύσεις μας έχουν προειδοποιήσει. Η συσσώρευση κεφαλαίου γίνεται πλέον μέσω της πτώχευσης τρίτων. Στην πραγματικότητα, βρισκόμαστε μπροστά σε μια κατάσταση κατά την οποία μεγάλα τμήματα του πληθυσμού αποκολλιούνται από το μοντέλο της κατανάλωσης ως μεθόδου ικανοποίησης των προσωπικών επιδιώξεων και επιθυμιών τους, με απρόβλεπτες αντιδράσεις. Γι’αυτό και η οικονομική ανάπτυξη της δεκαετίας του ‘80 συνοδεύτηκε από μεγάλη αύξηση των μηχανισμών καταστολής. O άνθρωπος που αντιμετωπίστηκε από την εξουσία ως καταναλωτής, μετατρέπεται στις περιόδους ύφεσης και ανέχειας σε αντικείμενο αστυνόμευσης.

Θα λέγατε ότι η ουτοπία της παγκοσμιοποίησης δεν ευοδώθηκε;

Ευοδώθηκε για τις κυρίαρχες οικονομικές δυνάμεις. Οι μεγάλες διεθνικές εταιρείες (transnational) συνέχισαν να παράγουν κέρδη, παρά την μεγάλη και μόνιμη κρίση της Ευρώπης, χρησιμοποιώντας τον τρίτο κόσμο και το ΔΝΤ. Και στην Ιρλανδία, ομως πριν πέντε χρόνια μιλούσαμε για τον κελτικό τίγρη. Πως κατέληξε έτσι; Οι περισσότερες επενδύσεις νέας τεχνολογίας ήταν αμερικάνικες οι οποίες μόλις είδαν ότι σταματούσε το boom των start ups τα μαζέψανε και φύγανε. Και έμεινε ένα κράτος το οποίο είχε στηρίξει την οικονομική του ανάπτυξη σε αυτό το μοντέλο με κόσμο ο οποίος αντί να βλέπει πλέον το βιοτικό του επίπεδο να ανεβαίνει, είτε έμενε άνεργος, είτε υπό-απασχολούταν. Και ανέβαιναν τα ελλείμματα αφού το κράτος έπρεπε να καλύψει το κενό που άφηνε η οικονομική οργάνωση γύρω από τις νέες τεχνολογίες η οποία απέτυχε.

Μόνο εθνικές πολιτικές μπορούν να βάλουν όρια στον τρόπο με τον οποίο διεισδύει η καπιταλιστική ανάπτυξη και επιβάλει τα βάρη του νεοφιλελευθερισμού στην κοινωνία. Το μεγάλο πρόβλημα σήμερα στην Ελλάδα είναι ότι δεν χαράσσονται κόκκινες γραμμές. Οι μίνιμουμ κοινωνικές υποχρεώσεις οι οποίες προκύπτουν από το κοινωνικό συμβόλαιο της μεταπολίτευσης καταργούνται και o κοινωνικός δεσμός εξασθενίζει.

Μήπως ζούμε σήμερα την πλήρη κατάργηση της ίδιας της έννοιας του κοινωνικού συμβολαίου; Μια απόπειρα ιστορικής λύσης από την πλευρά των δυνάμεων του νεοφιλελευθερισμού;

Απολύτως και δυστυχώς δεν το τονίζει αρκετά η αριστερά. Εδώ ξαναγράφεται το πως οργανώνεται η ζωή του υποκειμένου σε σχέση με τους άλλους και το κράτος. Το κράτος πρόνοιας χτίστηκε πάνω στη συνειδητοποίηση των ισχυρών οικονομικών δυνάμεων (μετά την κρίση του 30) ότι αν δεν παρέχετο μια μίνιμουμ κοινωνική ασφάλιση για όλους, υπήρχε κίνδυνος να απο-νομιμοποιηθούν. Αφενός και αφετέρου στους εργατικούς αγώνες. Υποχωρούν συνολικά και τα δυο αυτή τη στιγμή και ξαναγράφεται το πως λειτουργεί μια κοινωνία

Το γεγονός ότι όλα αυτά συμβαίνουν μετά από μια παρατεταμένη περίοδο απαξίωσης της πολιτικής σας προβληματίζει;

Υπάρχει ένα χάσμα ανάμεσα στον πολιτικό λόγο, την πολιτική πράξη και την ηθική. Πρόκειται για πολύ μεγάλο πρόβλημα παγκοσμίως που σχετίζεται με την απάθεια στις εκλογές, την αποχή κλπ. όμως, στην Ελλάδα μιλάμε για την πιο βίαιη εκδοχή του. Συνιστά, όμως και πρόβλημα του πως ο κάθε άνθρωπος αντιλαμβάνεται τη ζωή του. Λέμε ότι πρέπει να αλλάξουμε συνήθειες να πληρώνουμε φόρους, να λειτουργούμε ηθικά δηλαδή, αλλά το παράδειγμα που έχουμε από τους πολιτικούς είναι αντίθετο. Η σχέση μας με το κοινωνικό δεσμό είναι πάντα εύθραυστη. Η δημοκρατία την οργάνωσε μέσα από τον ισχυρισμό ότι οι αποφάσεις που επηρεάζουν τη ζωή μας είναι προϊόν συμφωνίας, ακόμα κι όταν είμαστε στην μειοψηφία. Όταν αυτό αμφισβητείται, υπάρχει περίπτωση να διαρραγεί αυτή η σχέση. Γιατί δεν αισθανόμαστε ότι έχουν περάσει οι κρίσιμες αποφάσεις έστω και από μια τυπική νομιμοποίηση.

Βλέπετε δημιουργικές δυνατότητες στην κρίση;

Ναι πολύ μεγάλες. Πάντα οι μεγάλες αλλαγές γίνονται μετά από καταστροφές. Όπως μας είπε ο Μπένγιαμιν στις μεγάλες κρίσεις το καλύτερο και το χειρότερο είναι το ένα δίπλα στο άλλο , άρα είναι δυνατό να υπάρξει και το καλό. O νέος κοινωνικός δεσμός είναι δυνατό είτε να συσταθεί πάνω στην αγριότητα του φόβου και της καταστολής, ή πάνω σε μια νέα μορφή κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης. Σίγουρα πάνω σε μια νέα σχέση με την ηθική, τόσο σαν υποκείμενα όσο και σαν πολιτική ηγεσία και πολιτικοί. Κι εδώ υπάρχει ένα μήνυμα για την αριστερά η οποία είναι απολύτως διατεθειμένη να πιστέψει ότι το τέλος της ανθρωπότητας μπορεί να συμβεί (κοιτάξτε όλα αυτά τα έργα για την καταστροφή του κόσμου ή την κλιματική αλλαγή) όμως έχει σταματήσει να πιστεύει ότι η ανθρωπότητα μπορεί να υπερβεί τον καπιταλισμό.

Το δημοκρατικό έλλειμμα της Ευρώπης

Έχει ειπωθεί ότι μπορεί η ιστορία να μην είναι πια στο πλευρό της δημοκρατίας. Αποκτά μια τέτοια υπόθεση πραγματική διάσταση στις μέρες μας;

Η Ευρώπη μετατρέπεται σε μια νέα μεσαιωνική αυτοκρατορία. Για πρώτη φορά τα μέτρα για την Ελλάδα δεν εμφανίζονται ως βαρετά, ως τεχνικές διατάξεις αλλά μπαίνουν στην ουσία και επηρεάζουν την ευημερία ενός λαού. Και από την Ευρώπη του οράματος της φιλίας, της συνεργασίας και της δημοκρατίας των ευρωπαϊκών λαών, περνάμε σε μια Ευρώπη που επικροτεί, δέχεται και επιβάλει μια συνολική μείωση του βιοτικού επιπέδου ενός λαού. Το θέμα της δημοκρατίας λοιπόν ξανατίθεται. Δεν είναι δυνατόν τέτοιες αποφάσεις να λαμβάνονται από τους τραπεζίτες και την Κομισιόν χωρίς κάποια δημοκρατική νομιμοποίηση. Επιπλέον τίθεται σήμερα το ζήτημα μιας πιο ολοκληρωμένης οικονομικής ενοποίησης. Το πρόβλημα όμως είναι το εξής: Προχωράμε σε οικονομική ολοκλήρωση με άξονα τη Γερμανία αλλά αν αυτό δεν συνοδευτεί και από πολιτική ενοποίηση τότε μιλάμε για μια κατάσταση στην οποία θα έχουμε σχεδόν αποικιοκρατικά φαινόμενα.

Ο Δυτικός ανθρωπισμός σε βαθιά κρίση

Βέβαια με αυτή την έννοια ο Δυτικός ανθρωπισμός καταρρέει αλλά αυτό έχει ξεκινήσει πριν την οικονομική κρίση.

Πάντα ακολουθείται από μια διαίρεση στην πράξη ο ανθρωπισμός. Κάποιοι θεωρούνταν πλήρως άνθρωποι και απολάμβαναν όλα τα δικαιώματα ενώ άλλοι, όχι. Η έννοια του “ανθρώπου” ως καθολικής αξίας μέσω της οποίας οργανώνεται η κοινωνία, δημιουργούνται τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, συνοδεύθηκε από εξαιρέσεις. Το βλέπουμε ήδη στη Γαλλική επανάσταση η οποία δηλώνει μεν την καθολικότητα των δικαιωμάτων αλλά τα αναγνωρίζει μόνο στους Γάλλους. Με το χρόνο διευρύνεται αυτή η έννοια. Απελευθερώνονται οι δούλοι, οι γυναίκες αποκτούν δικαίωμα ψήφου κοκ. Αυτό που συμβαίνει στα χρόνια της παγκοσμιοποίησης είναι ότι αυτοί που εμφανίζονται στο χώρο του “μη ανθρώπινου” σε όλο τον κόσμο, είναι πλέον οι άνθρωποι που δεν παράγουν. Το πρεκαριάτο που αντιμετωπίζεται ως εφεδρικός στρατός που υπάρχει για να δημιουργεί ανταγωνιστικότητα, ένα είδος ανθρώπου που ζει σε μια ζώνη λυκόφωτος, μεταξύ νομιμότητας και παρανομίας, οικονομικής δραστηριότητας και ανεργίας.

(απο την Καθημερινή)