Γιατί αποτυγχάνουν οι ψηφιακές διαβουλεύσεις

Η πληροφοριακή απελευθέρωση, η διαδραστικότητα, η ηλεκτρονική δημοκρατία δεν είναι κάποιο είδος πανάκειας της εποχής μας. Οι νέες τεχνολογίες, όπως έδειξε η πρόσφατη ανοικτή διαβούλευση για το νομοσχέδιο νομιμοποίησης των μεταναστών, μπορεί να οδηγήσουν στα αντίθετα αποτελέσματα από τα επιδιωκόμενα, αν δεν εντάσσονται σε ένα ολοκληρωμένο πολιτικό σχέδιο και δεν υλοποιούνται σε περιβάλλον ορθού, κριτικού και δομημένου δημοσίου διαλόγου. Εδραιωμένες προκαταλήψεις, φόβοι και μια καλή προσπάθεια χάκινγκ μπορεί να εκτρέψουν τη συζήτηση.

Πριν από ένα περίπου μήνα βρέθηκα στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο της Λεμεσού, στην Κύπρο, προκειμένου να παρακολουθήσω τις εργασίες της ημερίδας με τίτλο “η δημόσια σφαίρα στην ψηφιακή εποχή” που διοργάνωσε το εκεί τμήμα Επικοινωνίας. Ανάμεσα στους ομιλητές ο Marchell Machill, καθηγητής δημοσιογραφίας του Πανεπιστημίου του Leipzig, παρουσίασε μια συγκριτική μελέτη γύρω από τους συντακτικούς κανόνες παλαιών και νέων Μέσων. Παλαιά Μέσα είναι οι εφημερίδες, τα ραδιόφωνα και οι τηλεοράσεις. Νέα Μέσα είναι το Διαδίκτυο και οι εφαρμογές του που είναι στραμμένες στην παροχή ενημέρωσης και πληροφοριών.

Εν προκειμένω η σύγκριση αφορούσε τη δομή και τη λειτουργία μιας εφημερίδας και αντίστοιχα μιας μηχανής αναζήτησης, όπως για παράδειγμα αυτή της Google. Τα αποτελέσματα είναι ενδεικτικά: Οι εφημερίδες φιλτράρουν τις πληροφορίες που διακινούν και τυπώνουν μόνο όσες επιλέγουν ως αξιόλογες. Οι μηχανές αναζήτησης, θεωρητικά, δεν χρειάζεται να ικανοποιήσουν αυτή την ανάγκη. Κάθε χρήστης φιλτράρει και συλλέγει τις πληροφορίες που χρειάζεται από τον αχανή χώρο δεδομένων του Διαδικτύου, χρησιμοποιώντας απλώς τους όρους της αναζήτησής του.

Στις εφημερίδες είναι σαφές πως τα “φίλτρα” της πληροφόρησης είναι πολιτικά και καθορίζονται από τις πεποιθήσεις και την οπτική των συντακτών και των ιδιοκτητών τους. Στις μηχανές αναζήτησης, όμως τα φίλτρα είναι τεχνολογικά – αλγόριθμοι που εργάζονται με στατιστικούς δείκτες, όπως ο αριθμός των συνδέσεων ενός site κ.ο.κ. Θεωρούνται πολιτικά ουδέτερες και ως τέτοιες αντικειμενικές – κατασκευασμένες να ικανοποιήσουν τις ξεχωριστές ανάγκες καθενός έξω από πολιτικές ή άλλες ιεραρχήσεις.

Σε αυτή την “τεχνολογική ουδετερότητα” και τον απίστευτο όγκο πληροφοριών που δημοσιεύονται στο Διαδίκτυο σήμερα στηρίζεται η ιδέα της ενδυνάμωσης του χρήστη που, σύμφωνα με πολλούς (ξεκινώντας από τους Αμερικανούς Δημοκρατικούς), μπορεί να τονώσει την πολιτική συμμετοχή, την ενεργό παρουσία των πολιτών στη λήψη αποφάσεων. Ο χρήστης του Διαδικτύου χειραφετείται μέσω αυτής της αποδιαμεσολάβησης (δεν χρειάζεται τα παραδοσιακά φίλτρα και την οπτική που επιβάλλουν για να αποκτήσει πρόσβαση στις πληροφορίες κάθε είδους – αυτές είναι απλώς ελεύθερα διαθέσιμες), ορίζει ο ίδιος ατομικά την ατζέντα των θεμάτων που τον απασχολούν. Το πρόβλημα της υπερπαραγωγής και υπερκατανάλωσης πληροφοριών γίνεται αντιληπτό σαν μια ευκαιρία για το άτομο, την αγορά και το πολιτικό σύστημα.

Αυτό που έδειξε με πολύ απλό τρόπο στην ημερίδα της Λεμεσού ο καθηγητής Machill και είναι ενδιαφέρον σε ένα σχόλιο για την ηλεκτρονική διακυβέρνηση και τις ηλεκτρονικές διαβουλεύσεις, είναι πως μάλλον αυτή η ουδετερότητα είναι σαθρή. Η συντριπτική πλειοψηφία των χρηστών του Διαδικτύου επισκέπτεται μόλις τα πρώτα 10 αποτελέσματα μιας αναζήτησης. Οι μηχανές φιλτράρουν τα αποτελέσματα αυτά προκειμένου να αντιμετωπίσουν τεχνικές με τις οποίες μπορεί ένας τρίτος να τα επηρεάσει, ενώ ελέγχεται ακόμα και αν οι πρώτες θέσεις γίνονται αντικείμενο αγοραπωλησίας σε κάποιες περιπτώσεις. Όταν πάλι κάποιος διαφημίζεται στη σχετική μηχανή, κερδίζει ακόμα καλύτερη θέση στην κατάταξη.

Δυο σχετικά γνωστά παραδείγματα: Σύμφωνα με καταγγελίες της εποχής, κατά τη διάρκεια των προεδρικών εκλογών που ανέδειξαν τον Νικολά Σαρκοζί στην προεδρία της Γαλλίας, αν κανείς αναζητούσε πληροφορίες χρησιμοποιώντας την λέξη – «κλειδί», Σοσιαλισμός, οι τοπικές μηχανές αναζήτησης της Google σε Γαλλία, Ιρλανδία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες, έφερναν στις πρώτες θέσεις ιστοσελίδες του σημερινού προέδρου της Γαλλίας. Σε μια άλλη περίπτωση, ακροδεξιές οργανώσεις είχαν καταφέρει να χειραγωγήσουν τα αποτελέσματα της ίδιας μηχανής αναζήτησης, ώστε να φέρουν ψηλά στην κατάταξη σελίδες μίσους κατά των μεταναστών στις σχετικές αναζητήσεις. Η Google αναγκάστηκε να φιλτράρει τα σχετικά αποτελέσματα προσπαθώντας να αποδώσει μια πιο αντιπροσωπευτική εικόνα των θεμάτων και βεβαίως πιο πολιτικά ορθή.

Τι αποδεικνύουν τα παραπάνω και τι σχέση έχουν με την ηλεκτρονική διαβούλευση και μάλιστα με τη διαβούλευση για το θέμα των μεταναστών; Ακριβώς ότι η ιδέα της πληροφοριακής απελευθέρωσης είναι σχηματική (αν όχι προσχηματική) και η ιδέα της τεχνολογικής ουδετερότητας εσφαλμένη. Στο Διαδίκτυο δεν υπάρχει το κριτικό πλαίσιο που δίνει αξία σε κάποιες πληροφορίες, ενώ σε άλλες όχι, αντίθετα υπάρχει η διάρρηξή του στο όνομα της ενδυνάμωσης της ατομικότητας. Οι πολίτες όμως έχουν ανάγκη να εντάξουν τις πληροφορίες που λαμβάνουν σε κάποιο πλαίσιο κατανόησης. Αν αυτό δεν είναι ο ορθός και κριτικός λόγος, τότε είναι οι παγιωμένες στην κοινωνία αντιλήψεις ή… προκαταλήψεις. Επιπλέον υπάρχει στο Διαδίκτυο εταιρική ιεράρχηση, παρόμοια αν όχι χειρότερη με αυτήν που τα παραδοσιακά ΜΜΕ εξασκούν. Απλώς είναι άλλης μορφής.

Έλεγα στο προηγούμενο σημείωμα ότι οι κινήσεις της κυβέρνησης στο Διαδίκτυο εντάσσονται σε μια επικοινωνιακή στρατηγική πρωτίστως και εξυπηρετούν τη σκηνοθεσία της παρουσίας και της δημόσιας εικόνας της. Η «Αυγή» σχολίαζε, λίγες μέρες αργότερα, ότι οι διαβουλεύσεις που προτείνονται θυμίζουν τα καθρεφτάκια που μοίραζαν οι αποικιοκράτες στους ιθαγενείς, αφού δεν συνιστούν αυθεντική πολιτική διαδικασία. Η κυβέρνηση συζητά επιλεκτικά τα θέματα που θέλει (παράδειγμα: μεταναστευτικό, αλλά όχι και φορολογικά μέτρα) και το κάνει άτακτα (απλή παράθεση χιλιάδων σχολίων κάτω από τις παραγράφους τού υπό διαβούλευση νομοσχεδίου). Χωρίς την απαραίτητη προεργασία στην κοινωνία, χωρίς την ένταξη αυτών των μέτρων σε ένα ευρύτερο πολιτικό σχέδιο και χωρίς την ηγεμόνευση αυτών των απόψεων προηγουμένως στον δημόσιο λόγο, η διαβούλευση για το μεταναστευτικό ήταν περίπου προδιαγεγραμμένο να αποτύχει.

Η δουλειά του ΛΑΟΣ και των υποστηρικτών του ήταν σχετικά απλή. Με ένα καλό σύνθημα (Δημοψήφισμα τώρα) και καλλιεργώντας τα καλά εδραιωμένα αισθήματα φόβου των Ελλήνων πολιτών επεχείρησαν συντονισμένα να χακέψουν (hacking) το νέο αυτό πεδίο διαλόγου και να αφαιρέσουν τα ηθικά ερείσματα πίσω από τον προτεινόμενο νόμο. Προσπάθησαν στην πράξη να ακυρώσουν την επιχειρούμενη μεταρρύθμιση δημιουργώντας εχθρική ατμόσφαιρα.

Η ανοικτή διαδικασία εν προκειμένω, αντί να δυναμώσει τη δημοκρατία και την συμμετοχή, έδειξε να την βλάπτει. Η εναρμόνιση του ελληνικού νομικού πλαισίου με το αντίστοιχο ευρωπαϊκό, η εδραίωση των αρχών του ανθρωπισμού και της ισονομίας είναι στην πραγματικότητα εκτός συζήτησης. Εκπτώσεις στις ιδρυτικές αυτές για κάθε δημοκρατία αρχές υπονομεύουν την ίδια.

Η συμμετοχή των πολιτών ήταν και παραμένει καταρχήν ένα πολιτικό ζητούμενο. Οι νέες τεχνολογίες μπορεί να διευρύνουν τις δυνατότητες συμμετοχής στη δημόσια σφαίρα και τη λήψη αποφάσεων (πολλά νέα δημόσια πεδία εμφανίζονται σήμερα), αλλά όχι αν δεν θεραπευθούν ασθένειες που προϋπάρχουν αυτών. Η κρίση της αντιπροσώπευσης, η κρίση της πολιτικής συμμετοχής, η κρίση της αξιοπιστίας των Μέσων Ενημέρωσης, η τηλεοπτική μεταδημοκρατία είναι προϋπάρχοντα φαινόμενα.

Αν η ανοικτή διακυβέρνηση, όπως και η πράσινη ανάπτυξη, είναι οριζόντια πολιτική που θα διατρέξει συνολικά το έργο της κυβέρνησης, τότε πρέπει αυτή να παρουσιάσει ένα σχέδιο, μια φιλοσοφία. Όπως η μικρή ιστορία των blogs έχει δείξει, ο λαϊκισμός καραδοκεί και στο νέο περιβάλλον επικοινωνιών και μάλιστα μπορεί να γίνει πολύ πιο επικίνδυνος. Ο λαϊκισμός όμως είναι ένας από τους μεγάλους κινδύνους της εποχής μας πρώτα για την πολιτική και τη δημοκρατία και μετά για τη δημοσιογραφία.

Δυνατότητες με άναρχο τρόπο

Μια από τις λειτουργίες του Τύπου στο δημοκρατικό πολίτευμα είναι η υποβοήθηση του συντεταγμένου διαλόγου. Οι εφημερίδες εκφράζουν γνωστικούς, ιδεολογικούς, πολιτικούς και κοινωνικούς χώρους. Οργανώνουν και ταξινομούν όχι μόνο τις διαθέσιμες πληροφορίες γύρω από ένα θέμα, αλλά και την οπτική γωνία των χώρων που εκφράζουν απέναντι τους. Κατασκευάζουν το βλέμμα τους. Παρέχουν τα εργαλεία για την ενδυνάμωση του πολίτη στον δημόσιο διάλογο και τη λήψη πολιτικών αποφάσεων.

Το Ίντερνετ ανοίγει αυτή τη δυνατότητα, αλλά με τρόπο άναρχο, κάτι που θα πρέπει να μας προβληματίσει σοβαρά. Το παράδειγμα του Ομπάμα, που με προχειρότητα προσπαθεί να μεταφέρει η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ στη χώρα, έχει συγκεκριμένη πολιτική καταγωγή και αναφορά (φιλελευθερισμός – κυβέρνηση, εταιρεία, κόμμα, εταιρεία κ.ο.κ.). Η αμερικανική ανοικτή διακυβέρνηση συζητά με άτομα. Εγγράφει τις παρατηρήσεις τους στην αφήγηση της εξουσίας. Στην Ευρώπη τα πράγματα έχουν διαμορφωθεί ιστορικά πολύ διαφορετικά. Η ηλεκτρονική διαβούλευση έρχεται να προστεθεί ως ένα ακόμα στρώμα διαλόγου πάνω σε πολλά άλλα, όπως αυτού που διεξάγεται στα media, στα θεσμικά και πολιτικά όργανα, στους κοινωνικούς χώρους – σε όλα όσα αποκαλούμε «δημόσια σφαίρα».