Με αφορμή τις νέες φήμες…

…περί ρύθμισης της ανωνυμίας στα blogs και της διαδικτυακής ζωής, αλλά και αφορμή τις διορθώσεις που μου ζήτησε πρόσφατα η οργανωτική επιτροπή του συνεδρίου που έγινε στη Θεσσαλονίκη νωρίτερα φέτος, ορίστε η ομίλια μου εκεί. Με δυο λόγια, είναι το πλέγμα των σχέσεων που προσδιδουν ταυτότητα. Η ανωνυμία είναι μόνο ένα πρόσχημα για επέκταση του ελέγχου στον κυβερνοχώρο και καταστολή της ελευθερίας του λόγου.

Καλησπέρα σας
Στις 5 Ιουλίου του 1993, το περιοδικό New Yorker δημοσίευσε ένα σκίτσο, το οποίο έμελλε να γίνει το σλόγκαν μιας εποχής. Ένας σκύλος στέκεται μπροστά σε μια οθόνη υπολογιστή και μιλάει σε έναν άλλο δίπλα του, λέγοντάς του «στο Internet κανείς δεν ξέρει ότι είσαι σκύλος».

Ήταν η εποχή του Netscape, των IRC channels, των chatrooms, όταν οι χρήστες δεν ήταν τίποτα παραπάνω από μια IP διεύθυνση, ένα ψευδώνυμο ή ένας αριθμός του τύπου user 17, 89 ή κάτι τέτοιο. Το παγκόσμιο χωριό πράγματι υλοποιούνταν, δεν ήμασταν σίγουροι ακόμα τότε κι αναζητούσαμε όλοι μας τη γλώσσα που προσιδίαζε σε αυτό. Έτσι κάπως, δημιουργήθηκε η πρώτη argo των chatrooms, η οποία μας συνοδεύει ακόμα, τα πρώτα emoticons, η πρώτη απόπειρα καταγραφής και αποτύπωσης συναισθημάτων. Θυμάστε τη φάτσα με το γελαστούλι που έγινε και ποπ σύμβολο της δεκαετίας του ‘90 και πολλά άλλα πράγματα.

Αυτά τα δυο, όμως, συγκεκριμένα το σκίτσο αυτό του New Yorker και το πρώτο emoticon, το οποίο πέρασε γρήγορα στην ποπ κουλτούρα μιλούσαν ακριβώς για την απουσία (και αναζήτηση της) ταυτότητας σε ένα άγνωστο πεδίο επικοινωνίας και εν πολλοίς απροσδιόριστο. Δεν υπήρχαν όρια ακόμα τότε.

Στο κενό των κοινωνικών συμβάσεων, του ελέγχου, αλλά και της προστασίας που συνεπάγονται για όλους μας αυτές στο φυσικό κόσμο, οι πρώτοι χρήστες άρχισαν να πλάθουν χαρακτήρες. Εξέφρασαν έτσι, από τη μια μεριά, το φόβο για την πιθανότητα εξαπάτησης σε οποιοδήποτε επίπεδο σε αυτή τη νέα μορφή, για παράδειγμα παιδόφιλοι, οι οποίοι παριστάνανε τους εφήβους και από την άλλη πλευρά, την αισιοδοξία για μια άνευ προηγουμένου διεύρυνση της επικοινωνίας.

Τι έκαναν; Φορούσαν μάσκες. Αυτό έκαναν, αυτό είναι η ψευδωνυμία. Αν μπείτε σε ένα μασκέ πάρτυ, θα δημιουργήσετε πολύ γρήγορα μια συνθήκη επικοινωνίας με τους άλλους γύρω σας, χωρίς να ζητάτε εγγυήσεις, πιστοποιήσεις. Αυτός που χρειάζεται μια σταθερή και αντικειμενική καταγραφή μας, ένα σταθερό ορισμό του ποιοι είμαστε είναι η κοινωνία και οι θεσμοί του κράτους.

Αυτό τώρα γίνεται πάνω στα φυσικά μας χαρακτηριστικά, στο φυσικό κόσμο. Στο Διαδίκτυο, όμως, δημιουργείται μια καινούρια συνθήκη, μια ελλειπτική συνθήκη, η οποία για πρώτη φορά επιτρέπει να δομούνται ταυτότητες τόσο με πραγματικά, όσο και με φαντασιακά χαρακτηριστικά. Στο Διαδίκτυο μπορεί κανείς να παριστάνει οτιδήποτε ή ακόμα καλύτερα, όπως ο Σλάβοϊ Ζίζεκ λέει, ο διάσημος Σλοβένος φιλόσοφος, μπορεί να εκφράζει κομμάτια της προσωπικότητάς του, τα οποία πνίγονται στις συμβάσεις του πραγματικού. Κοινώς στο Διαδίκτυο μπορείτε να είστε ένας σκύλος.

Να το πάρουμε από μια άλλη πλευρά τώρα. Ο Λόρενς Λέσινγκ, ο δημιουργός του Ιδρύματος των Creative Commons, λέει χαρακτηριστικά ότι κανείς δε γνωρίζει ποιος ακριβώς είναι ο άλλος, γιατί αυτή είναι η φύση του μέσου. Η δομή του Internet είναι άκεντρη και άναρχη. Κατασκευάστηκε για να μπορεί να αντέξει σε έναν πυρηνικό πόλεμο. Εάν ένας κόμβος χτυπηθεί, τότε άλλοι κόμβοι θα αναλάβουν τη μετάδοση του μηνύματος. Όπερ σημαίνει, όπως ο Τζον Γκίλμορ, ένας από τους ιδρυτές του Electronic Frontier Foundation επισημαίνει ότι το ερώτημα της λογοκρισίας ή του ελέγχου των πληροφοριών όπως το καταλαβαίναμε ως σήμερα δεν έχει πια νόημα. Για τις μηχανές είναι δευτερεύον. Το Διαδίκτυο καταλαβαίνει τον έλεγχο ως εμπόδιο που πρέπει να παρακάμψει. Οι υπολογιστές δε γνωρίζουν, δε χρειάζεται να γνωρίζουν ποιοι είμαστε. Το μόνο που χρειάζονται είναι δεδομένα. Αυτή είναι άλλη μια καταγωγή της online απροσδιοριστίας μας. Εξαρτάται η ταυτότητα μας από τη ροή δεδομένων. Δεν παράγεις δεδομένα, δεν υπάρχεις.

Τα είκοσι χρόνια που πέρασαν από την είσοδο του Internet στις πλατιές μάζες, οι δυνατότητες των υπολογιστών διευρύνθηκαν και μαζί τους άλλαξαν και οι επικοινωνιακές μας συνήθειες. Στο κοινωνικό Διαδίκτυο, στο Web 2.0 που λέμε, εκτός από το να παράγουμε και να καταναλώνουμε, όπως είπε και ο Νίκος Δρανδάκης νωρίτερα, μπορούμε επιπλέον να μοιραζόμαστε, να συνεργαζόμαστε, να ανταλλάσσουμε και να συνθέτουμε όλοι μαζί.

Για να τα κάνουμε όλα αυτά, όμως, πρέπει καταρχήν να μπορούμε να αναγνωρίσουμε ο ένας τον άλλο με μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό αξιοπιστίας. Το πρόβλημα, λοιπόν, της ταυτότητας μπαίνει ξανά σε διαφορετική, όμως, αυτή τη φορά βάση. Το Web 2.0, το κοινωνικό Διαδίκτυο στηρίζεται στις κοινότητες. Στη θεωρία των κοινοτήτων τα μέλη τους ενεργοποιούνται όταν μπορούν ταυτόχρονα να δρουν αυτόνομα, αλλά και να διατηρούν εποπτική σχέση μαζί της.

Τι συμβαίνει, λοιπόν, σήμερα; Δίπλα στο όνομα ή στο παρατσούκλι που επιλέγει κανείς να χρησιμοποιεί στο Myspace, στο You Tube, στο Messenger, στα Forums, στα Video Games, μπορεί να προσθέσει μια εικόνα και ενδεχομένως και άλλα χαρακτηριστικά και να δημιουργήσει αυτό που λέμε ένα άβαταρ. Το άβαταρ συνιστά μια καθιερωμένη ταυτότητα και αυτοί που συναλλάσσονται μαζί της μπορούν να κρίνουν εάν είναι άξια εμπιστοσύνης ή όχι, καθώς αυτή η ταυτότητα προσθέτει δεδομένα.

Το υποκείμενο στο Διαδίκτυο εργάζεται, εφόσον συνεχίζει να προσθέτει δεδομένα, προκειμένου να αποκτήσει υπόληψη. Αυτό το είδαμε για πρώτη φορά στις εμπορικές κοινότητες του ebay και του amazon.com. Σε αυτές οι πωλητές προϊόντων βαθμολογούνται και αξιολογούνται από τους αγοραστές, ώστε να ελαχιστοποιούνται τα φαινόμενα απάτης, αλλά και να βελτιώνεται η εμπορική τους εικόνα.

Στο You Tube αντίστοιχα, ένα άλλο παράδειγμα, οι χρήστες μπορούν να βαθμολογούν, να προτείνουν, να σχολιάζουν ή και να αποβάλλουν άλλους ανάλογα με την κοινωνική συμπεριφορά και στάση τους. Και στο facebook έχει για πρώτη φορά δημιουργηθεί ένα είδος επώνυμης επικοινωνίας.

Ακόμα παραπέρα, τα περισσότερα sites στο Internet εγκαθιστούν cookies στους υπολογιστές των χρηστών τους, μικρά προγράμματα που παρακολουθούν την κίνησή τους και τη χρήση που κάνουνε του Διαδικτύου, ώστε να μπορούν να ταυτίσουν την IP διεύθυνση, τη μοναδική διεύθυνση που κάθε υπολογιστής διαθέτει όταν μπαίνει στο Διαδίκτυο, με άλλα δεδομένα, όπως οι συνήθειες μας online κι εφόσον δίνουμε αρκετά χαρακτηριστικά, δυνητικά ακόμα και με τα ονόματά μας.

Σε αυτό το περιβάλλον δημιουργείται ένα παράδοξο. Παραχωρούμε τόσα προσωπικά δεδομένα, ώστε δυνητικά να καθίστανται οι ιδιωτικές μας ζωές διάφανες σε εταιρείες και ενδεχομένως μηχανισμούς καταστολής ή ελέγχου μας, ενώ από την άλλη πλευρά, διατηρούμε τη δυνατότητα σε κάποιες λειτουργίες να φτιάχνουμε διαφορετικές προσωπικότητες και αξιοποιώντας τη δυνατότητα της ανώνυμης επικοινωνίας να βγαίνουμε από τα όρια.

Τι είμαστε, λοιπόν; Είμαστε ανώνυμοι; Ή είμαστε στην πραγματικότητα υπερεπώνυμοι λόγω της συσσώρευσης δεδομένων; Καθώς το Διαδίκτυο διεκδικεί πια λειτουργίες, οι οποίες είναι βασικές στις κοινωνίες μας και επηρεάζουν τις ζωές χιλιάδων ή εκατομμυρίων ανθρώπων σε μια γεωγραφική περιοχή, το ζήτημα της ταυτότητας ξαναγίνεται σημαντικό. Παράδειγμα, η ενημέρωση, η γνώση, η πολιτική, οι οποίες μπαίνουν στο Διαδίκτυο.

Να αναφέρω δυο παραδείγματα. Στη Νότια Κορέα, μια από τις πλέον καλωδιωμένες χώρες του πλανήτη, νωρίτερα φέτος κάποια δημοσιεύματα σε ένα τοπικό forum έσπειραν την αμφιβολία για την εμπορική συμφωνία που υπέγραψε η κυβέρνηση της χώρας με τις Ηνωμένες Πολιτείες για την εισαγωγή βοδινού κρέατος. Ότι θα μπορούσε δήθεν να είναι μολυσμένο αυτό το κρέας από τη νόσο των τρελών αγελάδων. Η υστερία βγήκε σε διαδηλώσεις στους δρόμους κι ανάγκασε την κυβέρνηση να άρει τη συμφωνία.

Αργότερα φέτος, πάλι στην ίδια χώρα, η ανωνυμία στο Διαδίκτυο ενοχοποιήθηκε, όταν μια διάσημη ηθοποιός αυτοκτόνησε, κατηγορούμενη από ανώνυμες φήμες στα blogs και στα forums ότι εμπλέκεται στη δολοφονία ενός άλλου διάσημου προσώπου. Πλέον, στη Νότια Κορέα συζητάνε πολύ σοβαρά τη δημιουργία δια νόμου ενός συστήματος ονοματοδοσίας για κάθε IP διεύθυνση, το οποίο κατά τη γνώμη μου θα είναι καταστροφικό.

Να πάμε σε ένα πιο οικείο παράδειγμα, στο παράδειγμα της wikipedia. Η wikipedia, η οποία αρχικά βασίστηκε αποκλειστικά σε ένα σύστημα υπόληψης, που λειτουργούσε μόνο εσωτερικά στην κοινότητά του, αντιμετώπισε πολλές φορές προβλήματα αξιοπιστίας, όταν κάποιοι από τους χρήστες της δημοσίευσαν λανθασμένες πληροφορίες υποβολιμαία ή μη για διάφορα θέματα.

Οι επικριτές της εγκυκλοπαίδειας ισχυρίζονται ότι τα ανοιχτά συστήματα απέτυχαν, αφού δεν υπάρχουν αξιόπιστα υποκείμενα που να εγγυώνται το αποτέλεσμα, αλλά μπορεί ο καθένας να παρέμβει κατά πως θέλει και να προκαλέσει ζημιά.

Η απάντηση, όπως πολλές φορές έχει αποδειχθεί ως σήμερα, δεν ήταν η εγκατάλειψη της ιδέας των ανοιχτών προτύπων και των ανοιχτών δικτύων, αλλά η βελτίωση της τεχνολογίας. Η wikipedia εισήγαγε το wikiscanner, ένα φίλτρο, ένα επίπεδο διαφάνειας, μια βάση δεδομένων, η οποία αποτρέπει μεν την αποκάλυψη της ταυτότητας των χρηστών, αλλά επιτρέπει την αποκάλυψη των οργανισμών, στους οποίους εργάζονται. Αυτό σε πολύ μεγάλο βαθμό έλυσε και το πρόβλημα.

Θεωρώ το παράδειγμα της wikipedia χαρακτηριστικό για το τι πρόκειται να ακολουθήσει στο μέλλον, ακριβώς επειδή μια εγκυκλοπαίδεια είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το κύρος. Δεν έχει αξία χωρίς κύρος. Το ίδιο συμβαίνει με τους οργανισμούς ενημέρωσης, με τη λειτουργία της ενημέρωσης. Εάν δεν αναγνωρίζουμε στην ενημέρωση κύρος, δεν την αναγνωρίζουμε ως ενημέρωση.

Να επιστρέψουμε, λοιπόν, στο ζήτημα του υποκειμένου. Η κοινωνιολόγος του MIT Σέρι Τερκλ, στο βιβλίο της Life on the screen, παρατηρώντας τους παίκτες των online role playing games, έφτασε στο συμπέρασμα ότι αυτοί δεν παίζουν απλώς παιχνίδια, αλλά χτίζουνε με το χρόνο πραγματικές ταυτότητες, που τους συνοδεύουν στη διαδικτυακή τους ζωή. Μάλιστα, συμπεραίνει η κοινωνιολόγος αντιλαμβάνονται και την πραγματική ζωή σιγά σιγά σαν ένα ακόμα Interface, όπως αντίστοιχα είναι το Interface του λειτουργικού συστήματος που χρησιμοποιούν, του παιχνιδιού που παίζουν ή του Internet, στο οποίο πρέπει να εκφράσουν την προσωπικότητά τους. Γι’ αυτούς, η ζωή στα καλώδια διεκδικεί χαρακτηριστικά πραγματικότητας, όπως και η ζωή στο φυσικό κόσμο.

Λοιπόν, εδώ αντιστρέφω το σχήμα. Καθώς η πραγματικότητα εισέρχεται στο χώρο του δυνητικού και των αναπαραστάσεών του, αναζητεί τρόπους για να μεταφέρει εκεί και να αποτελέσει αποτελεσματικά διάφορες λειτουργίες της. Είναι λίγα αυτά που μπορεί κανείς να κάνει για να ελέγξει τα υποκείμενα αυτής της νέας κατάστασης, τα οποία πλέον δεν έχουν μια, αλλά πολλαπλές ταυτότητες. Είναι, όμως, πολλά αυτά που μοιραία θα γίνουν για την κατασκευή των καλύτερων δυνατών πλαισίων για την αποτελεσματική διεκπεραίωση αυτών των λειτουργιών που ως σήμερα γινόντουσαν με παραδοσιακούς τρόπους, από την οικονομία και την πολιτική ως την ενημέρωση και την ψυχαγωγία.

Πίσω από το δίπολο έλεγχος ή ανοχή, κατά τη γνώμη μου, κρύβεται η διαμάχη γύρω από τις αρχές, οι οποίες θα καθορίσουν την online ζωή μας. Θα είναι η ανεκτικότητα και μια κουλτούρα ευθύνης και κριτικού πνεύματος όσων συμμετέχουν σε αυτή; Θα είναι ο προληπτικός έλεγχος και ο καταναγκασμός σε ηθικά, κοινωνικά και πολιτικά ορθά συμπεριφορές; Νομίζω ότι αυτό θα το δούμε στο μέλλον. Η φύση του Διαδικτύου, επίσης, νομίζω ότι υπαγορεύει το πρώτο. Θα εξαρτηθούν πολλά από το πως θα αντιμετωπίσουμε τα υποκείμενα πίσω από τους υπολογιστές και κατά τη γνώμη μου, δε θα πρέπει να το κάνουμε κατασταλτικά. Δεν πρέπει να καταστείλουμε τη μηχανή, πρέπει να την κάνουμε καλύτερη.