Video βασανισμοί και νέες τεχνολογίες

Με αφορμή τους βιντεο-βασανισμούς σε αστυνομικά τμήματα θυμήθηκα το κείμενο που είχα γράψει για το περιοδικό Κ της Καθημερινής τις ημέρες του βιασμού της Αμαρύνθου. Το καυτό ερώτημα βεβαίως είναι ποιά η σχέση της τεχνολογίας με τα περιστατικά αυτά καθ’αυτά. Υπάρχει η οχι, είναι αιτιακή, η απλώς ενισχυτική; Μεταξύ άλλων γράφω για την κουτλούρα της επιτήρησης στα χρόνια της τεχνολογίας, την ερημοποίηση του πραγματικού, την πορεία προς μια διάφανη κοινωνία και τις πολιτικές του βλέμματος. Διαβάστε παρακάτω.

Τον Οκτώβριο του 2004 μια παρέα εφήβων – τρία αγόρια μεταξύ 17 και 20 ετών και ένα κορίτσι 14 μόλις ετών – έσπειραν τον πανικό στους δρόμους του Λονδίνου, δέρνοντας μέχρι θανάτου έναν άνδρα 30 ετών και επιτιθέμενοι σε άλλους τέσσερις. Μια από τις επιθέσεις τουλάχιστον βιντεοσκοπήθηκε από το κινητό τηλέφωνο της κοπέλας. Κατά την Πέμπτη και τελευταία επίθεση, αστυνομικοί την αναγνώρισαν την στιγμή που κλωτσούσε με βία το κεφάλι ενος άστεγου, χάρη στο κλειστό κυκλώμα παρακολούθησης της αστυνομίας (CCTV) που διατηρεί κάμερες σε όλη την πόλη.

Η είδηση σόκαρε την Βρετανική κοινωνία η οποία είχε ήδη έρθει σε επαφή με το φαινόμενο του happy slapping (κατ’ευφημισμόν χαρούμενο χαστούκι), κατά το οποίο έφηβοι ξυλοφορτώνουν περαστικούς προκειμένου να τους βιντεοσκοπήσουν στα κινητά τους και να δημοσιεύσουν τα βίντεο στο internet. Ποτέ δεν είχε φτάσει σε τέτοια άκρα όμως.

«Τι είναι αυτό που οδηγεί ένα 14χρονο κορίτσι στην ωμή και αδικαιολόγητη βία;» αναρωτιόταν με έκπληξη ο δημοσιογράφος του BBC που μετέδωσε την είδηση. Τα ίδια τα παιδιά δικαιολογήθηκαν λέγοντας πως ήθελαν να βιντεοσκοπήσουν ένα ντοκιμαντέρ για το happy slapping, το οποίο θα παρουσίαζαν στο internet.

Η συζήτηση όπως ήταν αναμενόμενο άναψε. Τι συνέβαινε με τα κινητά τηλέφωνα και τους εφήβους; Υπήρχε σχέση ανάμεσα στην συσκευή και την ωμή βία ή όχι; Και το γεγονός ότι συνελλήφθησαν χάρη στις κάμερες παρακολούθησης της αστυνομίας ήταν θετικό ή όχι; Καθώς εξυφαίνεται γύρω μας ένα νέο τεχνολογικό περιβάλλον, σε τι είδους κοινωνία μπαίνουμε;

Οι Βρετανοί προκειμένου να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα του cyber-bullying, (όρο με τον οποίο περιγράφονται μέθοδοι τραμπουκισμού – εκφοβισμού με όπλο την τεχνολογία) απαγόρευσαν τα κινητά στα σχολεία – σε αρκετές περιπτώσεις.

Το περιστατικό της Αμαρύνθου δεν πρέπει να μας εκπλήσσει αφού ακολουθεί μια σειρά από ανάλογα γεγονότα σε όλο τον κόσμο που προκαλούν αμηχανία αλλά ταυτόχρονα αποκαλύπτουν μια νέα πραγματικότητα.

Η Γενιά της τεχνολογίας

Σύμφωνα με τις έρευνες τόσο στην Ελλάδα όσο και στον υπόλοιπο κόσμο τα παιδιά στο σχολείο αποκτούν κινητό τηλέφωνο είτε με χρήματα από το χαρτζιλίκι τους, είτε μέσω των γονιών που τους τα αγοράζουν μόλις τελειώσουν το δημοτικό για να έχουν -όπως ισχυρίζονται- άμεση «επικοινωνία» μαζί τους. Αυτή η τάση είναι τόσο ισχυρή ώστε να υπολογίζεται ότι το 100% περίπου των παιδιών στην Ελλάδα, διαθέτει πια τέτοιες συσκευές. Αλλά όχι μόνο εδώ:

Στη Νορβηγία, το 100% των παιδιών ηλικίας άνω των 14 ετών είναι κάτοχοι κινητού. Στο Hong – Hong, το 25% του συνόλου των χρηστών κινητών τηλεφώνων είναι ηλικίας κάτω των 13 ετών.

Στην Ιταλία αριθμούν περισσότερους από τους μισούς έφηβους και στην Ιαπωνία το 80%.

Στην Βρετανία το 91% των παιδιών διαθέτουν κινητό από την ηλικία των 12 ετών.

Για τις εταιρίες τηλεπικοινωνιών τα παιδιά ηλικίας 10 έως 14 ετών αντιπροσωπεύουν το μέλλον των νέων τους υπηρεσιών. Είναι η ηλικιακή ομάδα καταναλωτών που θέλει το κινητό τους να διαθέτει τηλεόραση και mp3 player, να παρέχει πρόσβαση στο Διαδίκτυο. Να λειτουργεί δηλαδή, ως ένα πλήρες οπτικοαουστικό σύστημα.

Το αποτέλεσμα της καθολικής σχεδόν διείσδυσης στη ζωή τους είναι ότι το κινητό αποτελεί πια τον πιο σημαντικό τρόπο επικοινωνίας μεταξύ τους. Αυτό που για τους γονείς είναι απλώς μια συσκευή επικοινωνίας από την οποία αντλούν ασφάλεια σε έναν δύσκολο (για να μεγαλώνεις παιδιά) κόσμο, για τα ίδια είναι, μέσο επίδειξης, κοινωνικοποίησης, συγκρότησης ταυτότητας, ένταξης στην ομάδα και παιχνίδι ιδιαιτέρως σημαντικό. Τα παιδιά, οδηγούν την εξέλιξη της τεχνολογίας.

Η κουλτούρα της επιτήρησης

Από μόνη της αυτή η διαπίστωση όμως δεν λέει κάτι περισσότερο από το ότι (εμείς και τα παιδιά μας) απλώς διαθέτουμε περισσότερα εργαλεία επικοινωνίας. Αυτό που αλλάζει τα πράγματα, είναι ότι το περιβάλλον γύρω μας έχει αλλάξει ριζικά. Οθόνες αναμετάδοσης video βρίσκονται πια παντού στην καθημερινότητα μας. Μια η δυο τηλεοράσεις στο σπίτι μας, υπολογιστές, στο σπίτι, το γραφείο και το σχολείο, κάμερες παρακολούθησης στους δρόμους και τα καταστήματα και εσχάτως κάμερες στα κινητά συνθέτουν ένα ισχυρό τεχνολογικό περιβάλλον το οποίο δεν φιλοδοξεί να καλύψει απλώς τις ανάγκες της άμεσης επικοινωνίας και ενημέρωσης μας, αλλά να διεκπεραιώσει ένα μέρος της κοινωνικότητας, της εργασίας και της αγοραστικής μας συμπεριφοράς και ταυτόχρονα να ελέγξει αυτήν την νέα πραγματικότητα. Προκειμένου να συμβεί αυτό, πάνω στο απλό τηλέφωνο έχουν προστεθεί «εργαλεία επιτήρησης» τα οποία συμπληρώνουν αυτό που οι επιστήμονες αποκαλούν «πολιτισμό της επιτήρησης». Την ίδια στιγμή οι δυτικές κοινωνίες μετακινούνται με πρόφαση την τρομοκρατία όλο και περισσότερο προς την κατεύθυνση της περιστολής των ατομικών και κοινωνικών ελευθεριών προς χάρη της ασφάλειας. Από το δόγμα «αθώος μέχρι αποδείξεως του εναντίου» περνάμε (με την διευκόλυνση της τεχνολογίας), στο «δεν φοβάται όποιος δεν έχει κάτι να κρύψει». Η παρακολούθηση νομιμοποιείται πολιτικά και ηθικά. Όλα αυτά μας οδηγούν σε ένα δυναμικό αλλά άγνωστο νέο περιβάλλον δυνατοτήτων και κινδύνων.

«Εχουμε ήδη φτάσει στο σημείο όπου συσκευές παρακολούθησης μπορούν να βρίσκονται παντού. Ο καθένας μπορεί να παρακολουθήσει τον καθένα ανα πάσα στιγμή» γράφει ο Hile Koskela, καθηγητής του τμήματος γεωγραφίας του Πανεπιστημίου του Ελσίνκι, περιγράφοντας το νέο κοινωνικό περιβάλλον. Μερικά παραδείγματα;

*Γονείς στην Μεγάλη Βρετανία μπορούν να παρακολουθούν τα παιδιά τους στον παιδικό σταθμό μέσω της υπηρεσίας kindercam.com η οποία έχει εγκαταστήσει κάμερες σε παιδικούς σταθμούς. Μπορούν να ελέγχουν τα παιδιά τους ανα πάσα ώρα και στιγμή, από οπουδήποτε στον κόσμο, μέσω σύνδεσης στο internet. Μπορούν να δούν πότε κάποιο παιδί συμπεριφέρεται άσχημα στο δικό τους αλλά την ίδια στιγμή μπορούν και οι άλλοι γονείς να δούν πότε το δικό τους παιδί φέρεται άσχημα σε κάποιο άλλο!

*Μετά την 11η Σεπτεμβρίου αλλά και τις τρομοκρατικές επιθέσεις του Λονδίνου τα κανάλια γέμισαν με εικόνες από βιντεοτηλέφωνα τα οποία κατέγραψαν ντοκουμέντα για τις επιθέσεις αυτές και μεταδόθηκαν ακόμα και από το CNN. Οι άνθρωποι των Μέσων Ενημέρωσης πιστεύουν ότι θα αυξηθούν τα πλάνα που βλέπουμε στην τηλεόραση από τέτοιες συσκευές.

*Βιντεόφωνα πάνω σε άρματα μάχης μετέδωσαν την επέλαση των Αμερικανών στο Ιράκ.

*Ηταν εικόνες και από κινητά τηλέφωνα που έδειξαν τους βασανισμούς στο Αμπου Γκράιμπ, κάνοντας το Υπουργείο Αμύνης των ΗΠΑ να απαγορεύσει τα κινητά νέας γενιάς σε όλα τα στρατόπεδα του Αμερικανικού στρατού στο Ιράκ.

*Παρατηρητήρια της εκπαίδευσης στην Γερμανία, Νέα Ζηλανδία και Νορβηγία επισημαίνουν ως σημαντικότερο πρόβλημα βίας στα σχολεία (cyberbullying) τις φωτογραφίες και τα βίντεο που παίρνουν μαθητές απεικονίζοντας άλλους μαθητές την ώρα της γυμναστικής, την ώρα που αλλάζουν στα αποδυτήρια η σκηνές σέξ που στέλνουν στους φίλους τους η δημοσιεύουν στο διαδίκτυο. Σε κάποιες περιπτώσεις οι κατηγορίες αφορούν ακόμα και οχτάχρονα παιδιά ενώ έχουν υπάρξει και θύματα που εμφάνισαν τάσεις αυτοκτονίας!

Προς Μια Διάφανη Κοινωνία;

Η ιδέα του πολιτισμού της επιτήρησης εμφανίζεται πρώτη φορά στο «Επιτήρηση και Τιμωρία» του Γάλλου διανοητή Μισέλ Φουκώ. Αναλύοντας το «Πανοπτικό» ένα σχέδιο του Βρετανού φιλοσόφου του 18ου αιώνα Τζέρεμι Μπένθαμ, ο οποίος πρότεινε την κατασκευή μιας κυψελοειδούς φυλακής, εντός της οποίας ο φύλακας μπορεί να παρατηρεί ταυτόχρονα όλους τους κρατούμενους χωρίς αυτοί να το γνωρίζουν, υποστήριξε πως έτσι είναι φτιαγμένα όλα τα κοινωνικά ιεραρχικά συστήματα ώστε να προσφέρονται για τέτοιου είδους εποπτείες.

Οι διαπιστώσεις του Φουκώ και οι προτάσεις του Μπένθαμ βρήκαν την εφαρμογή τους στην τεχνολογική αυγή του 21ου αιώνα, όταν υπό τον φόβο της τρομοκρατίας, οι πόλεις του δυτικού κόσμου γέμισαν κάμερες που αναμετέδιδαν τηλεοπτικά σήματα σε αστυνομικά κέντρα ελέγχου. Όμως η διασπορά αυτών των μέσων σε όλο και περισσότερους ανθρώπους μας οδηγεί πιο μακριά ακόμα. Μια σειρά από ακαδημαϊκούς σε όλο τον κόσμο περιγράφουν την ανάδυση μιας «Πολύ-παν-οπτικής» κοινωνίας στην οποία, όχι μόνο μπορούν όλοι να παρακολουθήσουν όλους, αλλά παίρνουν καινούργιο περιεχόμενο τόσο η έννοια της θέασης του κόσμου, όσο και η έννοια της επιτήρησης. Οδεύουμε άραγε προς μια «Διάφανη» κοινωνία, όπως διατείνεται ο καθηγητής Ντέηβιντ Μπρίν, όπου θα συρρικνωθούν στον μέγιστο βαθμό τα όρια της ιδιωτικής μας ελευθερίας μπροστά στην δημόσια ζωή μας;

Το βέβαιο είναι πως παρότι αυτό που όλοι φοβούνται εδώ και χρόνια είναι ο έλεγχος του Οργουελιανού Μεγάλου αδελφού, οι χρήστες του internet δείχνουν πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον στο να παρατηρούν τις ζωές των άλλων μέσω υπηρεσιών όπως το YouTube. Μήπως μιλάμε για εκκατομύρια μικρών μεγάλων αδερφών;

Η Πραγματικότητα ερημώνεται

Η στιγμή την οποία η 16χρονη μαθήτρια από την Αμάρυνθο περιγράφει ως βιασμό, σημαδεύτηκε από ένα κινητό τηλέφωνο στο οποίο καταγράφηκε η σκηνή σε μορφή βίντεο. Αυτό που ξεκίνησε σαν συνάντηση τεσσάρων εφήβων που διερευνούν βίαια ενδεχομένως (αδιευκρίνιστο ακόμα) τα όρια της σεξουαλικότητας, «τηλεοπτικοποιήθηκε». Το στιγμιαίο πάτημα του πλήκτρου επιτέλεσε έναν δεύτερο βιασμό πολύ ισχυρότερο ακόμα και από τον ίδιο τον φυσικό, όπως έδειξε η συνέχεια της ιστορίας.

Πως όμως έφτασαν στο σημείο τα παιδιά να μετατρέπονται σε σκηνοθέτες, παραγωγούς και ηθοποιούς της ίδιας τους της ζωής; Και ακόμα παραπέρα με ποια κριτήρια μοιράζουν τους ρόλους;

Θεωρητικοί και φιλόσοφοι σε όλο τον κόσμο αναρωτιούνται: Μήπως η πραγματικότητα μετατρέπεται σε μια αντιγραφή της τηλεοπτικής εικόνας; Οι ατελείωτες αναπαραστάσεις και αναμεταδόσεις εικόνων θολώνουν την γραμμή ανάμεσα στην φαντασία και την αλήθεια, την πραγματικότητα και την προσομοίωση;

Καθώς εξυφαίνεται ο νέος τεχνολογικός μας πολιτισμός, «η φυσική παρουσία αντικαθίσταται από την τηλε-παρουσία» υποστηρίζει ο σύγχρονος Γάλλος διανοούμενος Πολ Βιρίλιο. «Ο τοπικός χρόνος χάνει την σημασία του μπροστά στην άμεση επικοινωνία (real time)». Ο Σλοβένος φιλόσοφος Σλάβοι Ζίζεκ, πιστεύει πως η πραγματικότητα ερημώνεται μπροστά στις νέες τεχνολογίες και τις τηλεεικόνες που «υπόσχονται την πραγματικότητα». Και ο Ιλι Κοσκέλα συμπληρώνει: «Μας αποπλανά η ιδέα πως αυτό που βλέπουμε μέσα από τις οθόνες είναι αληθινό. Ίσως πιο αληθινό από την καθημερινότητα μας. Οι πραγματικοί άνθρωποι όλο και περισσότερο εξαφανίζονται μέσα στην τηλεοπτικοποίηση της ζωής τους».

Η πολιτική του βλέμματος

«Είναι νομιμοποιημένο πια το να είσαι μέρος του θεάματος. Αυτό έχουν κάνει τα τηλεοπτικά reality και για αυτό ας μην απορούμε με τα παιδιά μας όταν εμείς το έχουμε δεχθεί αυτό. Δεν μας φθάνει πια να είμαστε θεατές» λέει ο Μηνάς Σαματάς, καθηγητής πολιτικής κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης.

Στην τηλεοπτικόποίηση δεν παίζουν όλοι τον ίδιο ρόλο. Είναι άλλη η θέση του παραγωγού, άλλη του σκηνοθέτη και άλλη του ηθοποιού. Οι συμμετέχοντες αποσυναισθηματικοποιούν τις πράξεις τους, συναντούν τους έτοιμους μύθους των στερεοτύπων και γίνονται «εργαλεία» της παραγωγής. Στην Αμάρυνθο γυρίστηκε ένα τηλεοπτικό, ρατσιστικό, σεξιστικό, δράμα κακής αισθητικής εκφράζοντας με λανθάνοντα έστω τρόπο τα πρότυπα της τηλεόρασης μας και τις βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις της ελληνικής κοινωνίας. Μόνο που έγινε πάνω σε πραγματικά σώματα!

«Στις κοινωνίες της επιτήρησης στις οποίες ζούμε σήμερα στον δυτικό κόσμο και στις οποίες οι πολιτικές του βλέμματος αποτελούν συστατική όψη της κοινωνικότητας, και των σχέσεων εξουσίας που τις διέπουν, η βία, έμφυλη, σεξουαλική, φυλετική ή ότι άλλο, δεν μπορεί παρά να διαδραματίζεται στο γυμνό φως της αυτάρεσκης κυριαρχικής οπτικοποίησης» λέει η Αθηνά Αθανασίου, κοινωνική ανθρωπολόγος, αναπληρώτρια καθηγήτρια του Πάντειου Πανεπιστημίου.

Μήπως όμως είναι η οπτικοποίηση σήμερα που επικυρώνει το ανθρώπινο βίωμα; Η οθόνη έχει κατά κάποιο τρόπο καταστεί το «οικοσύστημα» του βιώματος.

Πριν λίγα χρόνια στην Ινδία ξέσπασε ένα σκάνδαλο ανάλογο της Αμαρύνθου, το οποίο έφτασε στο κοινοβούλιο της χώρας. Δυο φοιτητές έγραψαν τις ερωτικές τους περιπτύξεις σε ένα κινητό τηλέφωνο και τις έστειλαν σε φίλους τους. Η δημοσιοποίηση είχε σοβαρές κοινωνικές συνέπειες κυρίως για το κορίτσι αλλά ακαι για το αγόρι. Εκπληκτοι οι αστυνομικοί άκουσαν την κοπέλα να ρωτάει ποιος ακριβώς πρόβλημα υπήρχε από την πράξη τους και την δημοσιοποίηση της;

Η φιλοσοφία της επιτήρησης και του πανοπτικού ελέγχου ενδέχεται να προωθεί ως αντίδραση σε αυτήν την επιδειξιομανία. Όπως επισημαίνουν φιλόσοφοι, γεωγράφοι και ανθρωπολόγοι ζούμε όλο και περισσότερο ένα διχασμό ανάμεσα στον σωματικό μας εαυτό και την εικόνα μας. Στο βιβλίο του “I am a videocam” (Είμαι μια βιντεοκάμερα), ο καθηγητής σχεδίου του Πανεπιστημιακού Κολεγίου του Λονδίνου P Tabor υποστηρίζει πως «η άλγεβρα της επιτήρησης δημιουργεί τις ονειροπωλήσεις της ηδονοβλεψίας, της επιδειξιομανίας και του ναρκισσισμού».

Βία, σέξ και παντός είδους παρεκτροπές από την καθημερινότητα αποτελούν εξαιρετικά τηλεοπτικά σόου. Όταν όμως παρακολουθούμε τέτοια πραγματικά περιστατικά στην τηλεόραση, η τις ζωές απλών ανθρώπων και συμμετέχουμε διαδραστικά μέσω κινητών τηλεφώνων, τότε προσχωρούμε στην «πορνογραφία». «Όταν καταναλώνουμε ζωντανά στην τηλεόραση για παράδειγμα το κυνήγι ενός εγκληματία, γινόμαστε μέρος της παραγωγής του πραγματικού εγκλήματος και της πραγματικής βίας. Συμμετέχουμε στην δημιουργία τους» γράφει ο Mike Presdee του Πανεπιστημίου του Κέντ.

Φταίει άραγε η τεχνολογία; Κατηγορηματικά «όχι» είναι απάντηση των επιστημόνων.

«Το φαινόμενο, όντας τελείως νέο, βρίσκει τα παιδιά απαίδευτα και τους γονείς, δασκάλους, παρόχους υπηρεσιών, πολιτικούς και νομικό πλαίσιο απροετοίμαστους» επισημαίνει ο Μιχάλης Μειμάρης, πρόεδρος του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών.

«Είναι οργανική (αλλά όχι αιτιακή) η σχέση της συσκευής με το γεγονός εξαιτίας του ότι σήμερα δεν μπορούμε να μιλάμε για κοινωνικότητα που δεν διαπερνιέται από τις τεχνολογίες του οπτικού ελέγχου και της τεχνολογίας επιτήρησης. Η τεχνολογία όμως δεν είναι ένα σύμπτωμα, όπως πολύ συχνά παρουσιάζεται είτε για να δαιμονοποιηθεί, είτε για να εξιδανικευθεί, είναι τα εργαλεία που φτιάξαμε. Αποτελεί μια θεμελιώδη διάσταση στην συγκρότηση της κοινωνικότητας» λέει η Αθηνά Αθανασίου.

«Ας τα συνδέσουμε όλα αυτά με το απαράδεκτο σύστημα εκπαίδευσης στο οποίο φοιτούν τα παιδιά μας. Από το περιεχόμενο των σπουδών, τις σχέσεις με τους εκπαιδευτικούς, τα κτίρια, την ατμόσφαιρα, την παραπαιδεία…» λέει ο Μηνάς Σαματάς. «Τα παιδιά μας χρησιμοποιούν την τεχνολογία για να εκφράσουν μια λανθάνουσας μορφής αντίσταση. Αντιδρούν. Δεν χρειάζεται να μιλάμε για παραβατικά παιδιά. Εμείς οι γονείς φταίμε που πληρώνουμε για να τα ξεφωρτονόμαστε, που δεν έχουμε χρόνο μαζί τους και δεν συμμετέχουμε στην ζωή τους. Αυτήν την κρίση εκφράζουν τα παιδιά και μας στέλνουν… μηνύματα»