«Δεν υπάρχουν ιδιωτικά πανεπιστήμια. Υπάρχουν μόνο ιδιωτικές σχολές»

Συνέντευξη με τον Ιωάννη Ηλιόπουλο, Καθηγητή Θεωρητικής Φυσικής, École Normale Supérieure, Μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας Επιστημών

Ο Ιωάννης Ηλιόπουλος, εκτός απο κορυφαίος εκ των Ελλήνων θεωρητικών Φυσικών, είναι και ένας άνθρωπος με τεράστια εμπειρία σε θέματα διαχείρισης εκπαιδευτικών και ερευνητικών δομών. Εχει μια σημασία παραπάνω λοιπόν, όταν αυτός ο άνθρωπος λέει οτι δεν θα ξανασυμμετάσχει σε επιτροπές του υπουργείου Παιδειας αν δεν του εγγυηθούν οτι θα διαβάσουν στην συνέχεια τις προτάσεις του τα αρμόδια στελέχη («στοιχηματίζω οτι δεν τις διαβάζουν καν λεει»), ή όταν κατηγορηματικά αρνείται οτι υπάρχει άλλη εναλλακτική απο την επένδυση στο δημόσιο Πανεπιστήμιο.

Δημοσιεύθηκε στο τεύχος Μαρτίου του Popular Science – της Καθημερινής. Οι Φωτό είναι του Γιώργου Πρίνου

Παρασκευή βράδυ, το αμφιθέατρο του μεγάρου Μουσικής είναι κατάμεστο απο κόσμο, καθώς και οι δυο παρακείμενες αίθουσες στις οποίες έχουν στηθεί βιντεο-προβολείς. Οι παρευρισκόμενοι δεν έχουν συγκεντρωθεί εδώ για να ακούσουν κάποια ορχήστρα, ή να δούν έναν διάσημο σολίστ. Εχουν ανταποκριθεί σε ένα αναλόγου μεγέθους (αν οχι σημαντικότερο) κάλέσμα. Οι προβολείς ανάβουν και στην σκηνή εμφανίζονται τρείς απο τους πιο διάσημους Ελληνες επιστήμονες. Ο Μαθηματικός Θανάσης Φωκάς, ο βιολόγος Σπύρος Αρταβάνης Τσάκωνας και ο Φυσικος Ιωάννης Ηλιόπουλος. Η διάλεξη έχει τίτλο «Quark-Κύτταρο-Κοινωνία. ΄Ελληνες Ερευνητές μας μιλούν για τη Φύση όπως την κατανοούμε σήμερα».

Το Megaron Plus σε συνεργασία με το Ιδρυμα Μποδοσάκη, το οποίο έχει καθιερωθεί πια στην συνείδηση του κόσμου και των επιστημόνων ως φορέας προαγωγής της επιστήμης χάρη στα αριστεία που αποδίδει κάθε δυο χρόνια καλούν το κοινό σε τέσσερις εκλαικευτικές, ενημερωτικες ημερίδες πάνω στα πιο σύγχρονα θέματα των επιστημών σήμερα.

Ο Ιωάννης Ηλιόπουλος δεν σταματάει να περπατά πάνω στην σκηνή με ελαφρά σκυμμένο το κεφάλι και τα χέρια του σταυρωμένα πίσω, ενω προβάλλονται εικόνες αναζήτησης νετρίνων και χάρτες του σύμπαντος στην γιγαντοθόνη πίσω του. Μιλάει για το «Απειρο και το Απειροστό» και η αφήγηση του συχνά καταλήγει στο «Δεν ξέρουμε ακόμα». Καθώς περνάει απο τα quark (στην ανακάλυψη των οποίων είχε αποφασιστική συμβολή την δεκαετία του ’70), στα νετρίνα, απογειώνεται ξαφνικά στις εσχατιές του σύμπαντος και τα μεγάλα κοσμολογικά ερωτήματα μένοντας πάντοτε απλος, ανθρώπινος και κατανοητός απο ολους. Δεν παρουσιάζει την εικόνα του ακατάληπτου επιστήμονα αλλά αυτή του στοχαστή που χρησιμοποιεί την επιστήμη για να προσεγίσει τα προαιώνια ερωτήματα. Αποτέλεσμα: Η πυροδότηση ερωτήσεων απο το κοινό φιλοσοφικού περισότερο περιεχομένου παρα επιστημονικού.

Ο Ιωάννης Ηλιόπουλος γεννήθηκε στην Καλαμάτα το 1940. Σπούδασε Ηλεκτρολόγος-Μηχανολόγος στο ΕΜΠ και θεωρητική Φυσική στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού απ’όπου έλαβε διδακτορικό το 1968. Εχει εργαστεί στο CERN το Πανεπιστήμιο Harvard και απο το 1971 στο CNRS (Εθνικό κέντρο ερευνών) της Γαλλίας. Εχει διατελέσει δυο φορές διευθυντής της Ecole Normal Superiere. Το 1969, σε συνεργασία με τους S. L. Glashow και L. Maiani, προέβλεψαν θεωρητικά την ύπαρξη ενός τετάρτου είδους κουάρκ (ως τότε πίστευαν πως υπάρχου μόνο τρία) κάτι που επιβεβαιώθηκε πειραματικά το 1974. Αυτη του η ανακάλυψη έλυσε μερικά προβλήματα που σχετίζονταν με τις διασπάσεις κάποιων ασταθών σωματιδίων και άνοιξε τον δρόμο για την διατύπωση μιας ενοποιημένης θεωρίας

Η συνέντευξη δώθηκε την επόμενη μέρα σε ένα καφέ στο κολωνάκι. Ο καθηγητής Ηλιόπουλος και πάλι φρόντισε να είναι απλός και ήρεμος σε όσα λέει γύρω απο την επιστήμη. Εκεί που δε μπόεσε να κρατηθεί ήταν – που άλλού – στα επίκαιρα ζητήματα της παιδείας και της έρευνας στην Ελλάδα.

-Θα ήθελα να ξεκινήσουμε με το θέμα της βαρύτητας. Παραμένει ένα κεντρικό ζήτημα η κατανόηση της. Που βρισκόμαστε;

Θέλετε το αισιόδοξο, η το απαισιόδοξο σενάριο;

-Το σίγουρο είναι, πως η θεωρία των χορδών – που είναι και η μονη που προτείνει μια ερμηνεια – βάλλεται. Και αυτό είναι κάτι βεβαίως, που περιμέναμε.

Οι περισσοτερες κριτικές μου φαίνονται μάλλον ανόητες. Πράγματι είναι η μόνη υποψήφια θεωρία που έχουμε αυτή τη στιγμή. Μπορούμε να αποδείξουμε ότι μια θεωρία ειναι λάθος, αλλά ποτέ ότι είναι σωστή.

Σκεφτείτε οτι ακόμα δεν έχουμε καταφέρει να δούμε καν τα βαρυτικά κύμματα. Αυτό δεν έχει τίποτα να κάνει με την κβαντική βαρύτητα, αντίθετα είναι κλασική βαρύτητα. Κλασσική ειδική θεωρία της σχετικότητας. Είναι απλώς πολύ ασθενή τα σήματα. Σχεσιάζεται ένα πείραμα, που αν δείτε τι προσπαθούν να εντοπίσουν… εγώ δεν πιστεύω οτι θα τα καταφέρουν. Οι μετατοπίσεις των μαζών που θέλουν να καταγράψουν κατεβαίνουν κάτω πολλά μηδενικά του χιλιοστομέτρου. Το μελλοντικό βήμα θα είναι να γινει ένας διαστημικός σταθμός για όλα αυτά. Είμαστε υποχρεωμένοι να πάμε σε μια γενικευμένη θεωρία η οποία να είναι λογική και συνεπής.

-Θέλω να επιστρέψω στη εικόνα που δείξατε στην διάλεξη σας χθές. Πως τα νετρίνα θα μας βοηθήσουν να ξεπεράσουμε τα όρια του ορατού που λέγατε χθες;

Το σήμα που μας στέλνουν τα νετρίνα, δεν θα μπορέσουμε να το καταλάβουμε, άν δεν καταλάβουμε πρώτα τα ίδια, κάτι που ελπίζυμε να πάρει πέντε με δέκα χρόνια. Αυτό θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε, και ποια από όλες τις εικασίες μας είναι σωστή. Αυτή τη στιγμή υπάρχουν τέσσερα μοντέλα, τα οποία μπορεί να είναι σωστά. Αν τα καταλάβουμε , τότε μπορεί τα νετρίνα να χρησιμοποιηθούν σαν φορείς πληροφορίας από το σύμπαν. Φαντάζομαι ότι στη διάρκεια της δικής μου ζωής, αυτά που ακόμα θα μπορούμε να δούμε με τα νετρίνα, θα είναι λίγα και θα σχετίζονται με τις ισχυρές πηγές. Θα μάθουμε ενδεχομένως πολλά για τα σούπερνοβα. Τα νετρίνα είναι πρωταρχικά στοιχεία. Δημιουργήθηκαν πραγματικά στον πυρήνα της δημιουργίας. Ελπίζω να μας βοηθήσουν να μάθουμε τι έγινε τότε.

-Πιστεύετε κι εσείς όπως πολλοί συνάδελφοί σας, οτι οπότε λυθεί το πρόβλημα της βαρύτητας, θα φτάσουμε σε μια ενοποιημένη θεωρία;

Δεν γνωρίζω. Αυτό θα το δούμε τότε.

-Πιστεύετε και σεις πως όσο μεγαλώνει η γνώση μας για τα φυσικά φαινόμενα, άλλο τόσο μεγαλώνει και η άγνοια; Το γινόμενο είναι μηδέν;

Οχι το γινόμενο δεν είναι μηδέν. Η άγνοια μεγαλώνει περισσότερο. Αν θέλετε μια σχηματική εικόνα σκεφτείτε ότι μπαίνετε σε ένα σκοτεινό δάσος και ξαφνικά βρίσκεστε μέσα σε ένα ξέφωτο. Όσο μεγαλώνει το ξέφωτο τόσο μεγαλώνει και η περιφέρεια της άγνοιας. Αλλά, αυτό θα πει πρόοδος. Να βάζετε ερωτήματα που χθές δεν μπορούσατε καν να βάλετε.

-Ήταν εντυπωσιακή, η χθεσινή αναφορά σας στα νετρίνα. Δείξατε μια εικόνα που απεικονίζει τον ήλιο μέσα από το κέντρο της γης. Τι ξέρουμε πια για τα νετρίνα;

Τα νετρίνα ειναι η μεγάλη πειραματική ανακάλυψη των τελευταίων δέκα ετών. Για πρώτη φορά είδαμε δύο σημαντικά πράγματα. Πρώτον ότι έχουν μάζα, ενώ μέχρι τώρα – από την εποχή που εγώ έκανα μάθημα λέγαμε ότι δεν έχουνε Μάζα. Και δεύτερο, είδαμε το φαινόμενο, των ταλαντώσεων ανάμεσα τους. Μέχρι σήμερα πιστεύαμε οτι υπάρχουν τρίων ειδών νετρίνα. Τώρα ξέρουμε οτι όποιο απο τα τρία και αν συναντήσουμε αλλάζει στο χρόνο και παίρνει την μορφή των άλλων. Φαίνεται οτι η φύση κάτι πάει να μας πει αλλά δεν το έχουμε καταλάβει ακόμα. Πρόκειται για ένα φαινόμενο το οποίο συμβαίνει, σε πολύ μικρές διαστάσεις και πολύ υψηλές ενέργειες. Πολύ υψηλότερες από αυτές που γνωρίζαμε. Ίσως είναι ένα μικρό παράθυρο, σε κάτι που δεν μπορούμε να δούμε αλλιώς. Μπορεί να συναντήσουμε ενέργειες δέκα δισεκατομμύρια φορές υψηλότερες από αυτές που γνωρίζουμε.

-Να φύγουμε απ την Θεωρητική Φυσική όμως και να πάμε σε κάτι πιο εφαρμοσμένο: Το ITER και η θεμοπυρηνική σύντηξη βάλλεται από πολλές πλευρές. Πολλοί πιστεύουν οτι δεν θα έχει τα ενεργειακά και κατά συνέπεια περιβαλλοντικά οφέλη τα οποία ευαγγελιζονται οι συντελεστές του. Επιστημονικά τουλάχιστον έχει ενδιαφέρον;

Όχι, επιστημονικά δεν έχει κανένα ενδιαφέρον. Υπάρχουν μερικά βασικά προβλήματα. Όπως καταλαβαίνετε, ενα αν δεν λυθεί καταστρέφεται όλο το πρόγραμμα. Οι αντιρρήσεις που διατυπώνει η επιστημονική Κοινότητα στη Γαλλία, αφορούν στο ότι ξοδεύονται πολλά λεφτά, κάτι που φοβόμαστε ότι θα δημιουργήσει μια ανάσχεση στη έρευνα. Η κριτική που κάνουμε είναι πως αφού δεν έχει επιστημονικό ενδιαφέρον δεν θα έπρεπε να φύγουν από τον Ερευνητικό προϋπολογισμό. Ας τα πληρώσει η γαλλική ΔΕΗ. Αν ποτέ δουλέψει και βγάλει αποτελέσματα, αυτή θα ωφεληθεί. Οι πιο αισιόδοξοι λένε οτι θα δουλέψει το 2050. Τώρα πρέπει να ομολογήσω, ότι κι εγώ αν ήμουν Υπουργός ενέργειας μάλλον θα το υπέγραφα αφού υπάρχει μια μικρή πιθανότητα, η σύντηξη να λύσει το ενεργειακό πρόβλημα.

-Οι οικολόγοι απαντούν πως αν αυτά τα ποσά επενδύοταν στις εναλλακτικές μορφές ενέργειας τότε μάλλον θα λυνόταν τελικά το Ενεργειακό πρόβλημα .

Κοιτάξτε, οι εναλλακτικές μορφές ενέργειας δεν μπορούν να λύσουν το μακροπρόθεσμο ενεργειακό πρόβλημα. Μπορεί να βοηθήσουν, να αλλάξει η ισορροπία που έχουμε τώρα, όπου είναι θερμικές οι περισσότερες πηγές ενέργειας και ρυπογόνες αλλά δεν θα το λύσει. Όταν θα τελειώσει το πετρέλαιο, και η Πυρήνική ενέργεια, (γιατί και αυτή θα τελειώσει κάποια στιγμή) κάποια θα πρέπει να είναι η βασική μας πηγή. Με τις εναλλακτικές μορφές ενέργειας, μπορεί να φτάσουμε από το 5 τοις 100 στο 20 τοις 100 αλλά δεν νομίζω παραπάνω.

Μιλάμε για τις ανάγκες της ανθρωπότητας, οι οποίες αυξάνονται συνέχεια. Γιατί μπορεί να λέμε ότι θέλουμε να περιορίσουμε την κατανάλωση ενέργειας , όμως η στην πραγματικότητα δεν περιορίζεται. Στο μεταξύ, ανεβαίνουν και οι χώρες του τρίτου κόσμου, οι οποίες δεν έχουν καμία υποχρέωση να παραμένουν υπανάπτυκτες επειδή εμείς κάψαμε όλα τα αποθέματα.

-Τελευταία στο ΜΙΤ και άλλα πανεπιστήμια έχουν αρχίσει να συζητούν έντονα για τον Τέσλα. Ποσο πιθανό θεωρείτε να έχουμε αντιμετωπίσει με λάθος τρόπο το θέμα;

Σύμφωνοι, αλλά σε τελευταία ανάλυση κάτι πρέπει να κάψεις.

-Αυτό που θέλω να σας ρωτήσω είναι αν – κατά τη γνώμη σας – η επιστήμη κινήθηκε σωστά όχι απέναντι στην βασική έρευνα αλλά απέναντι στην κοινωνία στις κατευθύνσεις που έδωσε στις εφαρμογές της.

Και ναι και όχι, προφανώς. Η επιστήμη τι είναι, άνθρωποι οι οποίοι έχουν σπουδάσει κάποιο αντικείμενο. Οι άνθρωποι αυτοί είναι όλων των ειδών. Σε ότι αφορά το επιστημονικό σύστημα, αυτό είναι ανθρώπινο δημιούργημα. Και όπως όλα τα ανθρώπινα δημιουργήματα έχει τις ατέλειες του. Και βλέπετε, ότι πολλές φορές μια χώρα προσπαθεί να αντιγράψει το σύστημα μιας άλλης και πάντοτε αυτό είναι λάθος. Γιατί το σύστημα της επιστήμης είναι δεμένο με την κοινωνία που την παράγει.

-Στην Ελλάδα τι πιστεύετε ότι πρέπει να γίνει ; Η έρευνα εδώ δείχνει να μην έχει στόχο. Ενώ ποσοτικά είναι μεγάλη η ποιότητα της είναι μάλλον χαμηλή.

Δει δη χρημάτων άνδρες Αθηναίοι. Μην πιστεύετε ότι με λιγότερα χρήματα από το ένα τρίτο αυτών που δίνουν οι Γάλλοι την έρευνα, ή το ένα έκτο αυτών που δίνουν οι Ιάπωνες μπορεί να γίνει έρευνα της προκοπής. Ούτε πολύ καλά πανεπιστήμια, ούτε πολύ καλή έρευνα μπορούμε να κάνουμε χωρίς χρήματα. Εγώ πιστεύω, ότι τα εκπαιδευτικά μας ιδρύματα κάνουν πολύ καλή δουλειά, με τα μέσα που έχουνε. Βέβαια θα μου πείτε, εγώ δεν βλέπω το μέσο όρο, αλλά τους καλύτερους. Βλέπω όμως και τη διαφορά με τα δικά μας χρόνια. Τώρα πια, Έρχονται οι φοιτητές από την Ελλάδα και είναι στο ίδιο επίπεδο με τους φοιτητές από τη Γερμανία, την Ιταλία, η την Ισπανία. Δεν γνωρίζω ίσως αρκετά καλά τη ελληνική πραγματικότητα, όμως με έχουν καλέσει και έχω συμμετάσχει σε 18 επιτροπές μέχρι σήμερα, Σε κριτικές επιτροπές, σε αξιολόγηση πανεπιστημίων ,Ερευνητικών κέντρων Έχω γράψει έκθέσεις , Έχω κάνει ο τι περνούσε από το χέρι μου. Ως τώρα, η πείρα μου έχει αποδείξει ότι κανείς δεν έχει διαβάσει ποτέ αυτές τις εκθέσεις. Είμαι πρόθυμος να στοιχηματίσω γι αυτό. Και πλέον έχω πει στον εαυτό μου, ότι αν δε μου εξασφαλίσουν ότι αυτό που θα κάνω θα έχει και κάποιο αποτέλεσμα, δεν το ξανακάνω.

-Πολλοί υποστηρίζουν, ότι όλη η συζήτηση για το άρθρο 16 και τα πανεπιστήμια είναι ανούσια. Ποιά η δική σας γνώμη;

Εξ όσων γνωρίζω συμπεραίνω ότι υπάρχει μια παρεξήγηση και στις 2 έννοιες των λέξεων αυτής της πρότασης. Πρώτον τι σημαίνει ιδιωτικό και δεύτερον τι σημαίνει Πανεπιστήμιο. Η λέξη Πανεπιστήμιο δεν αναφέρεται σε μια σχολή. Αναφέρεται σε αυτό ακριβώς που λέει: Πανεπιστήμιο – είναι όλα εκεί. Θα μου πείτε εμείς οι Έλληνες βέβαια είμαστε οι πρώτοι που κάνουν αυτό το λάθος. Κόψαμε το Πανεπιστήμιο σε κομματάκια και το σπείραμε σε όλη τη χώρα. Δεν είναι πια η κοινότητα που ενώνει ανθρώπους με διαφορετικά ενδιαφέροντα. Πρέπει να είναι μια ευρεία κοινότητα που καλύπτει μεγάλο φάσμα των ανθρώπινων γνώσεων. Και πρέπει να στοχεύει στη μετάδοση της γνώσης και τη δημιουργία Νέας γνώσης. Εξίσου σημαντικοί σκοποί και οι δύο. Δεν μπορεί να υπάρχει ο ένας χωρίς τον άλλο. Το Πανεπιστήμιο δεν είναι απλώς μια σχολή. Εφόσον συμφωνούμε σε αυτόν τον ορισμό του Πανεπιστημίου, ας δούμε τώρα τι σημαίνει ιδιωτικό. Εάν ιδιωτικό σημαίνει ότι μια επιχείρηση έχει βάλει κεφάλαια τα οποία θέλει να πάρει πίσω, η θέλει να βγάλει κέρδη τότε εγώ δεν γνωρίζω κανένα μέρος του κόσμου στο οποίο να υπάρχουν ιδιωτικά πανεπιστήμια υπ αυτή την έννοια. Δείτε τα μεγαλύτερα πανεπιστήμια στις Ηνωμένες Πολιτείες. Χάρβαρντ, Πρίνστον, ΜΙΤ, Το ΜΙΤ είναι ένα μεγάλο μη κρατικό Πανεπιστήμιο χωρίς μεγάλη δική του περιουσία. Το ογδόντα πέντε τοις εκατό του προϋπολογισμού του, όμως καλύπτεται από το κράτος. Στα ιδιωτικά πανεπιστήμια, τα ποσά που πληρώνουν τα παιδιά για να φοιτήσουν, καλύπτει μόλις ένα είκοσι τοις εκατό των εξόδων τους. Πόσα τεράστια παρολαυτά για τον καθένα μόνο του. Δεν καταλαβαίνω λοιπόν για ποια πανεπιστήμια συζητάμε. Νομίζω ότι τα μπερδεύουμε με κάποιες επαγγελματικές σχολές, οι οποίες μπορεί να είναι ακόμα και πολύ υψηλού επιπέδου αλλά δεν είναι Πανεπιστήμια. Πάρτε για παράδειγμα το business school του Χάρβαρντ το οποίο έχει πολύ ακριβά δίδακτρα βεβαίως αλλά εξασφαλίζει και πολύ μεγάλους πρωτούς μισθούς. Κάθε απόφοιτος που βγαίνει από εκεί βγάζει έως και διακόσιες χιλιάδες δολάρια το χρόνο. Γιατί να τον πληρώσει αυτόν η κοινωνία και οχι κάποιον άλλο; Εάν έχεις εξασφαλίσει τέτοια απόδοση, γιατί να μην πλήρωσεις; Μπορεί να θέλει ο Σύνδεσμος Ελλήνων βιομηχάνων να φτιάξει μία σχολή να την χρηματοδοτήσει και να παίρνει τους απόφοιτους και να τους φέρνει εδώ πέρα στις διάφορες δουλειές. Δεν θα είναι όμως Πανεπιστήμιο.

-Υπάρχει πολιτική και ηθική ευθύνη στην επιστήμη και τον επιστήμονα;

Ο καθένας εχει ευθύνη γι αυτά που είπε και έκανε προσωπικά. Ευθύνεται όμως και για κάτι ακόμα. Για αυτά που δεν είπε και δεν έκανε. Όταν συμβαίνει κάτι κακό, με όποια έννοια ηθικής επιλέξετε και δεν αντιδράτε. Υπήρξαν πολλοί μεγάλοι επιστήμονες, τόσο Αμερικανοί όσο και άλλοι, οι οποίοι δούλεψαν στην ανάπτυξη της πυρηνικής βόμβας. Το έκαναν υποτίθεται για να προλάβουν τους Γερμανούς, οι οποίοι τελικά αποδείχθηκε ότι δεν είχαν τέτοιο πρόγραμμα. Όταν κατάλαβαν ότι επρόκειτο πράγματικά να πέσει στα κεφάλια κάποιων ανθρώπων , διαφοροποιήθηκαν, όπως για παράδειγμα ο Σίλερ.

-Αναφέρεσθε σε μια εποχή κατά την οποία το πρόσωπο έπαιζε πολύ σημαντικό ρόλο στην επιστήμη. Σήμερα οι δομές είναι πιο σημαντικές από το πρόσωπο. Έτσι δεν είναι;

Όχι ακόμη και σήμερα στην εποχή των μεγάλων δομών, τα πρόσωπα παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο. Χρειάζονται πάντα δύο η τρείς άνθρωποι χωρίς τους οποίους τίποτα δεν μπορεί να γίνει. Βεβαίως χρειάζεται τεράστιος αριθμός ερευνητών για να διεκπεραιωθούν αυτά το πρόγραμμα. Στα προγράμματα του LHC θα υπάρχουν άρθρα με δυόμισι χιλιάδες υπογραφές. Εμείς γνωρίζουμε σε ποιόν οφείλεται τι. Υπάρχουν δεκαπέντε ή είκοσι άνθρωποι οι οποίοι σχεδιάζουν τα πειράματα αυτά.

-Μήπως αυτό μας λέει όμως ότι η επιστήμη έχει μετατραπεί από την ιστορία της ανθρώπινης σκέψης, σε μια ιστορία της οικονομίας;

Εξαρτάται από το με τι είσθε πρόθυμος να το συγκρίνετε. Η επιστήμη δεν κοστίζει περισσότερο απ’όσο κόστιζε. Αν συγκρίνετε βεβαίως με το μισθό μου ή με τον δικό σας, τότε σαφώς είναι τεράστια ποσά. Εάν όμως συγκρίνετε με δύο μέρες πολέμου στο Ιράκ, τότε είναι αμελητέα. Πέντε μέρες εβνος πολέμου είναι όλες οι δαπάνες για την έρευνα.

-Υπάρχει πολιτισμικότητα στην επιστήμη; Εσείς ως Έλληνας, η ένας Ινδός συνάδελφος σας, κομίζετε διαφορετικά στοιχεία στην έρευνα;

Δεν είναι προφανές αυτό που λέτε, αλλά νομίζω πως ναι. Υπάρχει και άλλη μία διασταση για την οποία μιλούν πολύ τελευταία, οτι είναι κλειστή στις γυναίκες. Πιστεύω πως άνθρωποι από διαφορετικές ομάδες, κομίζουν και διαφορετικές ιδέες. Από την άλλη πλευρά , θέλω να τονίσω ένα άλλο στοιχείο που έχει. Είναι ένας από τους ελάχιστους πολλούς ενότητας πια στον κόσμο. Ιδεολογίες, Θρησκείες , έθνη όλα διχάζουν τους ανθρώπους. Έλληνας, Τούρκος, Εβραίος, ληστής για όλους ένα και ένα κάνει δύο. Στην Κρήτη κάθε χρόνο, χωρίς να κάνουμε καθόλου διαφήμιση, διοργανώνουμε ένα συνέδριο στο οποίο μετέχουν επιστήμονες από όλες τις χώρες. Έρχονται Πέρσες, Άραβες, Εβραίοι και μιλάμε αποκλειστικά για θεωρία χορδών και επιστήμη. Και γίνονται πολλά τέτοια στον κόσμο. Είναι απο τα λιγα πράγματα που μπορούν ακόμα να ενώσουν τους ανθρώπους.